1. Tiềm năng về di sản văn hóa

Trữ lượng di sản văn hóa vật thể và phi vật thể ở Khánh Hòa vừa phong phú về nội dung, vừa đa dạng về loại hình. Qua thống kê, nghiên cứu, thực trạng di sản văn hóa trên vùng đất Khánh Hòa ước tính như sau:

Về di sản văn hóa vật thể: có trên 1089 di tích và địa điểm có dấu hiệu di tích (thành phố Nha Trang: 227, huyện Diên Khánh: 296, thị xã Ninh Hòa: 281, huyện Vạn Ninh: 149, thành phố Cam Ranh: 69, huyện Cam Lâm: 49, huyện Khánh Vĩnh: 20, huyện Khánh Sơn: 7). Đến thời điểm 30/12/2010, số lượng các di tích lịch sử văn hóa, danh lam thắng cảnh (sau đây gọi chung là di tích) được xếp hạng là: 142 di tích cấp tỉnh và 13 di tích cấp quốc gia, bao gồm các loại hình: di tích lịch sử, di tích kiến trúc nghệ thuật và danh lam thắng cảnh.

Về di sản văn hóa phi vật thể: có đầy đủ tất cả các loại hình như diễn xướng dân gian, nghề thủ công truyền thống, ngữ văn dân gian, tập quán xã hội và tín ngưỡng, tri thức dân gian, lễ hội truyền thống.

Di sản văn hóa nêu trên của Khánh Hòa là nguồn tài nguyên rất phong phú và đa dạng.

2. Thực trạng về phát triển du lịch dựa trên di sản văn hóa

Những năm vừa qua, khi đưa một phần mảng di sản văn hóa vào khai thác du lịch, Khánh Hòa đã thu hút được một lượng đông đảo du khách đến tham quan, tìm hiểu và trải nghiệm. Điều này chứng tỏ sự hấp dẫn rất riêng của lĩnh vực này. Chẳng hạn như, tôi xin giới thiệu một số di sản văn hóa được khai thác du lịch một cách hợp lý đã đem lại hiệu quả rất cao.

Danh lam thắng cảnh Hòn Chồng - Hòn Đỏ (thuộc 2 phường Vĩnh Phước và Vĩnh Thọ, thành phố Nha Trang) được Bộ Văn hóa Thông tin xếp hạng là danh lam thắng cảnh cấp quốc gia năm 1998. Do cấu tạo địa hình, địa chất của tự nhiên tạo nên, thắng cảnh này bao gồm một quần thể những khối đá tự nhiên lớn, nhỏ xếp chồng lên nhau thành nhiều tầng nhiều lớp tạo nên những bãi tắm tự nhiên rất đẹp và kín gió.

Hội quán Vịnh Nha Trang được cấu tạo từ sự kết hợp, lồng ghép của các ngôi nhà rường cổ ở Huế, mang đậm nét kiến trúc dân gian truyền thống Việt Nam với những hoa văn, điêu khắc, trang trí tinh xảo, sống động. Hội quán là trụ sở và cũng là nơi trưng bày, giới thiệu về hình ảnh, hoạt động của Câu lạc bộ Các vịnh đẹp thế giới.

Hiện tại, khu danh thắng này thường xuyên có những hoạt động trưng bày cố định và trưng bày lưu động. Trưng bày cố định là tranh cát Hồng Châu Sa (có nghệ nhân trực tiếp biểu diễn) và tranh đá quý Xuân Việt. Trưng bày lưu động bao gồm những hình ảnh, hiện vật thay đổi theo từng chủ đề phục vụ những ngày lễ lớn của tỉnh và của quốc gia. Ngoài ra, do có vị trí đẹp và mặt bằng rộng, nơi đây còn là địa điểm tổ chức/diễn ra nhiều sự kiện, thu hút đông đảo quần chúng nhân dân và khách du lịch tới tham quan, thưởng ngoạn như: bắn pháo hoa, biểu diễn nhạc cụ dân tộc, triển lãm thư pháp, triển lãm gốm, triển lãm ảnh, triển lãm tranh của các nghệ nhân, họa sĩ...

Từ khi đưa vào khai thác du lịch phục vụ khách tham quan, nơi đây được du khách khắp nơi hết sức tán thưởng, đặc biệt là khách du lịch quốc tế. Doanh thu tại khu danh thắng này ngày càng tăng lên, chứng tỏ sự hấp dẫn rất riêng của địa điểm vừa có yếu tố thiên tạo vừa có yếu tố nhân tạo này. Năm 2009, số lượt tham quan là 126.256 lượt, doanh thu 631 triệu đồng. Năm 2010, số lượt tham quan là 142.256 lượt, doanh thu 783 triệu đồng.

Với một quần thể đá tự nhiên kỳ thú cùng một hội quán hiền hòa, thơ mộng nằm sát bờ biển xanh quanh năm sóng vỗ, khu danh lam thắng cảnh Hòn Chồng - Hòn Đỏ - Hội quán Vịnh Nha Trang đã ngày càng thu hút đông đảo du khách trong nước và quốc tế. Đây thực sự là một địa chỉ du lịch hấp dẫn của Nha Trang – Khánh Hòa. Nếu du khách nếu đã tới một lần thì đều lưu luyến về cảnh trí mà muốn quay lại.

Tháp Bà Nha Trang (còn gọi là Tháp Bà Pô Nagar hay Tháp Bà Thiên Y A Na) thuộc phường Vĩnh Phước, thành phố Nha Trang, được Bộ Văn hóa Thông tin xếp hạng là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia năm 1979. Cụm đền tháp Champa được xây dựng từ giữa thế kỷ thứ VIII, tiếp nối trong nhiều thế kỷ sau là thánh đường tôn giáo có quy mô lớn nhất ở khu vực miền Nam. Những ngôi tháp hiện nay có niên đại chủ yếu từ thế kỷ XI đến thế kỷ XII đều nằm trong hai phong cách lớn của nghệ thuật kiến trúc Champa: phong cách chuyển tiếp từ Mỹ Sơn sang phong cách Bình Định và phong cách Bình Định.

Nằm gần biển và các điểm du lịch nổi tiếng: Hòn Chồng - Hòn Đỏ - Hội quán Vịnh Nha Trang, suối khoáng nóng Tháp Bà, chợ Đầm, Bảo tàng Khánh Hòa, Hòn Ngọc Việt, Tháp Bà có vị trí thuận lợi về giao thông và là tuyến đường tham quan chính của thành phố Nha Trang.

Cho đến nay, tháp Bà Nha Trang không chỉ là một điểm tham quan du lịch nổi tiếng mà còn trung tâm thờ Mẫu lớn nhất của người Việt ở miền Trung. Xét dưới góc độ lịch sử và văn hóa, tháp Bà là cầu nối của quá trình giao lưu, đan xen và hòa nhập văn hóa của hai dân tộc Việt – Chăm.

Tại khu di tích Tháp Bà, thường xuyên có những hoạt động văn hóa sau: nghệ nhân dân tộc Chăm biểu diễn múa, trống kèn, dệt thổ cẩm cùng các hoạt động biểu diễn làm gốm, tranh cát... Phòng trưng bày tại di tích trưng bày các hiện vật về: xiêm y, trang sức của Bà Thiên Y A Na; ảnh chụp đối sánh các đền tháp qua các thời kỳ, lễ hội hàng năm; các hiện vật phục chế: tượng Thiên Y A Na, các linh vật, các vị thần...

Cho đến nay, tháp Bà Nha Trang không chỉ là một điểm tham quan du lịch nổi tiếng mà còn trung tâm thờ Mẫu lớn nhất của người Việt ở miền Trung. Xét dưới góc độ lịch sử và văn hóa, tháp Bà là cầu nối của quá trình giao lưu, đan xen và hòa nhập văn hóa của hai dân tộc Việt – Chăm.

Tất cả những điều này đã khiến cho Tháp Bà trở thành điểm đến hấp dẫn không thể bỏ qua khi du khách tới Khánh Hòa. Điều này được thể hiện ở số lượng khách tham quan và doanh thu tại khu di tích này ngày càng tăng lên. Cụ thể, năm 2009, số lượt tham quan là 363.219, doanh thu 3,6 tỷ đồng thì đến năm 2010 con số này đã tăng lên 444.184 lượt tham quan và doanh thu đạt 4,6 tỷ đồng.

 Kế đến là quần thể di tích lưu niệm nhà bác học Alexandre Yersin. Năm 1990, Bộ Văn hóa Thông tin xếp hạng quần thể di tích này là di tích lịch sử lưu niệm cấp quốc gia. Quần thể gồm: thư viện Yersin (ở Viện Pasteur, nằm ở vị trí trung tâm thành phố thành phố Nha Trang); chùa Linh Sơn (nguyên xưa kia là phòng làm việc của bác sĩ ở Sở Suối Dầu) và khu mộ của bác sĩ A.Yersin (tọa lạc trên ngọn đồi Núi Một, thuộc thôn Khánh Thành, xã Suối Cát, huyện Cam Lâm).

3. Định hướng phát triển du lịch gắn với di sản văn hóa

Như đã trình bày ở phần đầu, di sản văn hóa ở Khánh Hòa thật phong phú, đa dạng về tất cả các loại hình. Tuy nhiên, thực tế cho thấy, một số dấu hiệu di tích chưa được chú ý khai thác đúng mức. Mặc dù chưa lập được hồ sơ xếp hạng nhưng đây lại là những điểm rất thuận lợi về mặt vị trí địa lý, giao thông đi lại cũng như quy mô, giá trị của di tích đó. Sau đây là ý kiến của cá nhân về một số di sản văn hóa điển hình có nhiều triển vọng để đưa vào khai thác và phát triển du lịch ở Khánh Hòa.

Danh lam thắng cảnh đồi Trại Thủy (phường Phương Sơn, thành phố Nha Trang) là khu vực có giá trị cảnh quan cao bao gồm quần thể các công trình kiến trúc tôn giáo: chùa Long Sơn, chùa Hải Đức, chùa Linh Phong. Trong đó, chùa Long Sơn là một danh thắng có giá trị đặc biệt về cảnh quan với những công trình nổi tiếng như: tượng Thích Ca Nhập Niết Bàn dài hơn 20m, cao khoảng 6m; đại hồng chung (chuông U Minh) cao 2,2m, nặng 1.500kg; tượng Kim Thân Phật Tổ cao 18,5m (toà sen hình bát giác cao 7m, phần tượng cao 11,5m), rộng 6m. Đứng trên đỉnh đồi Trại Thủy, ta có thể quan sát toàn bộ thành phố Nha Trang trải dài tới ngút ngàn. Với những giá trị cảnh quan độc đáo, đồi Trại Thủy đã được UBND tỉnh đưa vào quy hoạch chung. Trong đó, khu vực dưới chân đồi sẽ được chỉnh trang và mở một tuyến đường 10m, khống chế việc xây dựng tự phát. Đồng thời, nâng cấp đồi Trại Thủy thành quần thể công trình tôn giáo, điểm du lịch tham quan, tiến tới xếp hạng là công trình văn hóa tâm linh của tỉnh.

Vào năm 1923, trên ngọn núi Chụt (núi Cảnh Long) thuộc phường Vĩnh Nguyên, thành phố Nha Trang, tiến sĩ hải dương học người Pháp (gốc Đức) là ông A.Crem chỉ huy xây dựng biệt thự Cầu Đá. Di tích thuộc gồm 5 tòa biệt thự được đặt tên theo tiếng Pháp là: Xương Rồng, Bông Sứ, Bông Giấy, Phượng Vĩ, Cây Bàng. Sự bổ trợ của cảnh trí thiên nhiên, mỗi tòa biệt thự có sự kết hợp hài hòa giữa nghệ thuật kiến trúc Pháp thời Phục Hưng và nghệ thuật hoa viên, có sự bổ trợ của cảnh trí thiên nhiên. Năm 1926, khi Bảo Đại lên ngôi hoàng đế, biệt thự Xương Rồng và biệt thự Bông Sứ được người Pháp chuyển giao cho vua Bảo Đại. Từ đó, khu biệt thự có tên là lầu Bảo Đại và trở thành nơi nghỉ mát, an dưỡng của nhà vua và hoàng hậu mỗi khi đi tuần thú phương Nam.         

Thắng cảnh lầu Bảo Đại là sự kết hợp hài hòa giữa một quần thể núi non trời biển do thiên nhiên tạo ra và hòa quyện cùng với những công trình kiến trúc từ sự sáng tạo của con người. Đây là địa chỉ quen thuộc và không thể bỏ qua trong hành trình của các công ty lữ hành du lịch. Trong thời gian tới, tỉnh cần có kế hoạch nghiên cứu lập hồ sơ khoa học xếp hạng cho khu biệt thự này. Từ đó, có kế hoạch bảo tồn cũng như thiết kế trưng bày hiện vật, hình ảnh tại di tích nhằm tăng thêm tính hấp dẫn của du khách.

 Mặc dù quần thể di tích lưu niệm nhà bác học Alexandre Yersin đã được xếp hạng di tích cấp quốc gia nhưng có sự hạn chế do các điểm di tích trong quần thể nằm cách nhau tương đối xa nên du khách ít khi đi tham quan hết được toàn bộ các điểm.. Trong thời gian tới, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch sẽ nghiên cứu phục dựng lại nhà làm việc (cùng các hiện vật có liên quan) của bác sĩ Yersin ở chùa Linh Sơn, giúp du khách có thể hình dung được một cách chân thực cuộc đời và sự nghiệp của nhà bác học lỗi lạc. Mặt khác, du khách ít khi đi tham quan hết được toàn bộ các điểm. Đồng thời, chúng ta sẽ xây dựng tuyến du lịch “Theo chân Bác sĩ Yersin” để kết nối tất cả hệ thống các di sản gắn liền với Yersin như: công viên Yersin, Thư viện Yersin, chùa Linh Sơn, khu mộ Yersin, Hòn Bà... Đây là tuyến du lịch nhiều triển vọng hứa hẹn sẽ hấp dẫn được khách du lịch nước ngoài quan tâm tìm hiểu.

Đây chỉ là 3 di sản văn hóa vật thể điển hình trong số rất nhiều di sản văn hóa tiềm năng khác của tỉnh Khánh Hòa sẽ được đầu tư nghiên cứu đưa vào khai thác du lịch trong thời gian tới.

Đối với di sản văn hóa phi vật thể, ta cần lồng ghép một cách hài hòa, hợp lý trong các tour du lịch để du khách có thể tham quan, tìm hiểu. Chẳng hạn như các làng nghề thủ công: nghề đúc đồng, nghề làm bánh tráng (huyện Diên Khánh), nghề làm gốm Lư Cấm (thành phố Nha Trang); nghề làm nem, nghề dệt chiếu (thị xã Ninh Hòa)... Ngoài các làng nghề truyền thống, trong thời gian tới, ta sẽ từng bước đẩy mạnh việc đưa những loại hình văn hóa phi vật thể khác vào khai thác du lịch như: tham quan các lễ hội truyền thống tại các di tích (lễ hội Cầu Ngư, lễ hội Kỳ an…), tái hiện lại một số hoạt động nghệ thuật trình diễn dân gian như: múa Bóng, hô Bài Chòi... Các loại hình nêu trên phân bố ở những vị trí trọng điểm của tỉnh đều có khả năng thu hút khách du lịch. Nếu sớm triển khai, chúng ta sẽ thu được kết quả cao về mặt xã hội, văn hóa và kinh tế.

Để phù hợp với các thị hiếu khác nhau của các thị trường khách khác nhau, nhằm tăng thêm sự đa dạng, phong phú và tính hấp dẫn của các tour, tuyến, điểm, các di sản văn hóa nêu trên cần có sự phối kết hợp với các loại hình, các điểm du lịch, các khu du lịch khác trên các địa bàn khác nhau.

Cùng với không gian du lịch biển đảo, không gian du lịch sinh thái núi, không gian du lịch văn hóa, Khánh Hòa thực sự trở thành một điểm đến hấp dẫn, lôi cuốn của du khách.

Nguồn: Văn hoá biển đảo Khánh Hoà, NXB Văn hoá, 2012.