Văn hóa là hiện tượng đặc biệt chỉ có ở xã hội loài người, là một hệ thống hữu cơ; mỗi người chúng ta đều nằm trong hệ thống này, ai cũng không thể tách rời khỏi văn hóa. Văn hóa là sản phẩm hoạt động thực tiễn của con người, và ngược lại văn hóa điều chỉnh hành vi của con người. Quá trình con người sinh tồn và phát triển đồng thời cũng là quá trình lựa chọn văn hóa và sáng tạo văn hóa. Ngày nay, chúng ta ở trong thời đại: mở cửa đối ngoại, phá vỡ bức tường chắn giữa các quốc gia, dân tộc, khiến cho văn hóa được giao lưu rộng rãi trên phạm vi toàn thế giới; trào lưu cải cách, không ngừng thúc đẩy văn hóa hướng đến hiện đại hóa, cùng với xây dựng và cải cách hình thành một nền văn hóa mới thích hợp. Từ sau giai đoạn mới, văn hóa trở thành một vấn đề nóng bỏng mà con người quan tâm và tranh luận. Do vậy việc làm rõ các khái niệm văn hóa, văn hóa học, kết cấu văn hóa và bản chất văn hóa có ý nghĩa tích cực đối với việc xây dựng nền văn hóa mới và cải cách mở cửa hiện nay.

I. Văn hóa

Chữ “văn” 文 trong giáp cốt văn giống như hình hoa văn khắc trên thân người, vốn nghĩa của nó là thân vằn, nghĩa mở rộng là hoa văn, nghĩa mở rộng lần nữa là trau chuốt. Chữ “hóa” 化 trong tiểu triện, bên trái giống như người ngay, bên phải giống như người phản, hợp lại với nhau biểu thị ý nghĩa biến hóa, nghĩa mở rộng là giáo hóa. Sự xuất hiện từ “văn hóa” 文化 trong văn hiến Trung Quốc, nguồn gốc của nó có thể truy từ thời Tây Hán. Lưu Hướng thời Tây Hán nói, việc trị thiên hạ của thánh nhân, trước là văn đức, sau là vũ lực. Phàm dùng vũ lực, lại không phục, văn hóa không thay đổi, thì sau đó xử chém. Ý nghĩa của từ “văn hóa” cổ đại Trung Quốc là chỉ văn trị giáo hóa, tức là điều chỉnh và cảm hóa luân lý đạo đức, chế độ điển chương lễ nhạc vốn có đối với con người. Sự giải thích về từ “văn hóa” như vậy kéo dài đến thời cận đại.

Ý nghĩa của từ “văn hóa” mà ngày nay chúng ta thường dùng đương nhiên khác với thời cổ đại, nó được du nhập từ phương Tây, dịch lại thông qua tiếng Nhật cuối thế kỷ XIX. Tiếng Anh, tiếng Pháp từ này đều viết là “culture”, tiếng Đức viết là “kulture”, chúng đều bắt nguồn từ tiếng Latinh “cultura”. Tiếng Latinh “cultura” vốn có nghĩa là canh tác, nghĩa mở rộng sau này là cư trú, luyện tập, lưu tâm hoặc chú ý, kính thần, v.v., hiện nay các loại ngôn ngữ như Anh, Pháp, Đức còn giữ một số hàm nghĩa đó của tiếng Latinh.

Trên đây chúng tôi đã giải thích ý nghĩa của “văn hóa” về mặt chữ viết, vậy thì thế nào là hàm nghĩa khoa học của “văn hóa”? Căn cứ theo thống kê của “Đại Anh bách khoa toàn thư”, trong lịch sử phương Tây có hơn 160 loại định nghĩa về “văn hóa”, nếu như cộng thêm của Trung Quốc thì có khoảng hơn 170 loại. Tính đến nay, có thể nói về vấn đề định nghĩa văn hóa, mỗi người đều có lập trường riêng, các cách giải thích chưa nhất quán. Ví dụ như có “thực thể lý tính”, “loại hình lý tưởng”, “di truyền xã hội”, “tổng hòa mang phương thức hành vi”, “tạo tác công cụ và chế độ”, “thể hiện của tinh thần dân tộc”, “tăng trưởng năng lực của con người”, “mô thức sinh hoạt” v.v.. Xem ra “văn hóa” là một khái niệm mơ hồ không xác định do không xác định được nội hàm của nó. Chúng tôi trên cơ sở tổng kết lại các trình bày khoa học của những người đi trước về “văn hóa”, định nghĩa “văn hóa” như sau: Văn hóa là một phạm trù lịch sử xã hội, là hiện tượng đặc biệt chỉ có ở xã hội loài người, là hệ thống mà nội dung của nó là sản phẩm vật chất và sản phẩm tinh thần được sáng tạo ra bởi phương thức hoạt động của con người cùng với hoạt động thực tiễn của con người, là một tiêu chí quan trọng của sự phát triển lịch sử loài người. Chủ thể của văn hóa là người, khách thể là thế giới khách quan. Cái gọi là “văn hóa” không phải là giới tự nhiên được hình thành tự nhiên không chịu sự ảnh hưởng của con người, mà là tổng hòa tất cả “phần cứng” và “phần mềm” (“硬件” - ngạnh kiện, “软件” - nhuyễn kiện) do con người trong quá trình thực tiễn xã hội nhận thức thế giới, cải tạo thế giới mà sáng tạo ra. Văn hóa và những gì tồn tại tự nhiên thuần túy là căn bản khác nhau, văn hóa là một giới tự nhiên đã được con người gắn cho ý nghĩa văn hóa, tức được Mác gọi là “giới tự nhiên nhân loại học chân chính” hoặc “chủ nghĩa tự nhiên đã thực hiện của con người” và “chủ nghĩa nhân bản đã thực hiện của giới tự nhiên”.

II. Văn hóa học

Thế nào gọi là văn hóa học? Văn hóa học là khoa học nghiên cứu sự ra đời và phát triển của văn hóa, trình bày tính chất, đặc trưng, nội dung, hình thức, kết cấu, công dụng, loại hình và biến thiên của văn hóa, từ đó rút ra quy luật phát triển của nó. Văn hóa học thuộc về khoa học nhân văn. Là một môn khoa học độc lập, văn hóa học từng bước phát triển ở phương Tây thời cận đại. Giữa thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX, văn hóa học thoát thai từ xã hội học, văn hóa nhân loại học và triết học lịch sử, đây là giai đoạn manh nha của văn hóa học. Nhân vật đại biểu thời kỳ này có E.Kant (孔德) của Pháp, G.Spencer và Tylor của Anh, L.G.Morgan của Mỹ, Claim (克莱姆) của Đức v.v.. Văn hóa học được thiết lập từ đầu thế kỷ XX. Nhà Đức quốc học V.Ostvald năm 1909 đăng “Cơ sở năng học của văn hóa học”, đưa ra khái niệm “Văn hóa học”. Nhà Mỹ học L. White năm 1949 xuất bản sách “Khoa học về văn hóa”, năm 1963 xuất bản sách “Văn hóa tiến hóa”, đã cống hiến rất lớn cho việc thiết lập ngành văn hóa học, do đó người ta gọi ông là “cha đẻ của văn hóa học”. Giữa thế kỷ XIX đến nay, ở phương Tây xuất hiện rất nhiều học phái nghiên cứu văn hóa học, như học phái tiến hóa, học phái xã hội, học phái lịch sử, học phái công năng, học phái tâm lý, học phái chủ nghĩa kết cấu v.v..

III. Kết cấu văn hóa

Kết cấu văn hóa đơn giản có thể được phân thành hai tầng: văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần.

Văn hóa vật chất là sản phẩm mà con người tác động vào giới tự nhiên, là văn hóa được con người sáng tạo trong hoạt động sản xuất vật chất, là trình độ, năng lực của con người nhận thức và cải tạo giới tự nhiên trong lĩnh vực sản xuất vật chất. Văn hóa vật chất là một tiêu chí đánh giá sự tiến bộ xã hội. Con người để sinh tồn, để có được sản phẩm vật chất cần thiết cho sự sinh tồn như ăn, mặc, ở, đi lại tất nhiên phải tiến hành hoạt động sản xuất, tất nhiên phải tiến hành các hoạt động chinh phục tự nhiên, cải tạo tự nhiên, do đó, văn hóa vật chất là toàn bộ cơ sở vật chất của văn hóa nhân loại.

Văn hóa tinh thần là cách gọi tổng quát chỉ sản phẩm tinh thần do con người sáng tạo ra trong hoạt động sản xuất tinh thần, bao gồm hai bộ phận hệ tư tưởng và tâm lý xã hội. Tâm lý xã hội là bậc thấp của ý thức xã hội, là sự phản ánh nội dung khách quan chế độ xã hội và điều kiện sống vật chất đối với xã hội mà con người trong cuộc sống thường ngày qua thời gian dài tích lũy trong ý thức, bao gồm phong tục, tập quán, giá trị quan niệm, tình cảm đạo đức, ý thức thẩm mỹ, tình hình tôn giáo, nhận thức cảm giác, tính cách dân tộc, v.v.. Hệ tư tưởng là hình thái ý thức xã hội được hệ thống hóa, lý luận hóa, lý tính hóa, như lý luận chính trị pháp luật, luân lý đạo đức, lý luận khoa học, văn học nghệ thuật, triết học, tôn giáo, v.v..

Giữa văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần không tồn tại một “khoảng đất rộng”, giữa chúng có một hệ trung giới nối chúng lại với nhau một cách mật thiết. Hệ trung giới này chính là các chế độ xã hội. Trong chế độ xã hội quan trọng nhất là chế độ kinh tế, chính là quan hệ kinh tế, tức là ba phương diện quan hệ sản xuất, đặc biệt là chế độ sở hữu tư liệu sản xuất, cộng với chế độ hóa, cơ chế kinh tế có sự điều chỉnh, quản lý. Chế độ chính trị, chế độ pháp luật, chế độ quân sự, chế độ giáo dục v.v., chúng đều là văn hóa chế độ được hình thành phù hợp với trình độ phát triển của văn hóa vật chất. Cho nên kết cấu văn hóa có thể phân thành ba yếu tố văn hóa vật chất, văn hóa chế độ và văn hóa tinh thần.

IV. Bản chất văn hóa

Kết cấu văn hóa là sự phân tích giải thích văn hóa trong một hệ thống hữu cơ,  giữa các bộ phận cấu thành khác nhau của văn hóa tồn tại tính chất chung, khái quát và trừu tượng tính chất chung này ở mức độ cao, tức là bản chất của văn hóa. Vậy nội dung cụ thể của bản chất văn hóa là gì? Chủ nghĩa Mac cho rằng, bản chất của văn hóa chính là ngoại hóa, đối tượng hóa, hoặc vật chất hóa bản chất của con người, tức bản chất của văn hóa là biểu hiện bên ngoài của bản chất con người; bất kỳ nền văn hóa nào nói về thực chất của nó đều là sản phẩm của lực lượng đối tượng hóa hoặc vật hóa của bản chất con người.

Trước tiên, chúng ta xem mối quan hệ giữa hiện tượng văn hóa và hoạt động nhân loại. Giới tự nhiên thuần túy và vật chất tự nhiên (tức giới vô cơ) là vô nghĩa đối với con người, chúng không phải là thế giới văn hóa, chỉ có tiến hành gia công cải tạo giới tự nhiên trong hoạt động thực tiễn của con người, tức là giới tự nhiên được ý thức hóa, đối tượng hóa, vật hóa, là thế giới văn hóa mới có ý nghĩa hiện thực đối với con người. Nói cách khác, giới vô cơ, vật chất vô cơ chỉ khi có mối liên hệ với hoạt động thực tiễn của con người, được con người gắn cho một ý nghĩa nhất định, trở thành sản phẩm, đối tượng, công cụ trong hoạt động sống của con người mới có thể trở thành văn hóa thể hiện bản chất con người.

Thứ đến, chúng ta xem mối quan hệ giữa hình thức cụ thể của văn hóa và con người. Qua trình bày trên chúng ta có thể thấy rằng, văn hóa là một hệ thống phức tạp, nó vừa bao gồm văn hóa vật chất như vật liệu kiến trúc, thiết bị công nghiệp, giao thông vận chuyển, công cụ lao động, công cụ sinh hoạt, dụng cụ thực nghiệm, nhà cửa, các loại hàng tiêu dùng v.v.; lại vừa bao gồm văn hóa tinh thần như tâm  lý xã hội, phong tục tập quán, lý luận pháp luật chính trị, đạo đức, giáo dục, văn học nghệ thuật, mỹ học, lý luận khoa học, triết học, tôn giáo, v.v.; còn bao gồm hệ trung giới nối giữa văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần – văn hóa chế độ - như chế độ kinh tế, chế độ chính trị, chế độ quân sự, chế độ pháp luật, chế độ giáo dục, v.v.. Cho dù hình thức của văn hóa rất đa dạng, phong phú, nhưng mỗi loại văn hóa cụ thể đều do con người sáng tạo nên, là sản phẩm của hoạt động lý luận và hoạt động thực tiễn của con người trong điều kiện xã hội và thời đại lịch sử nhất định. Lấy văn hóa vật chất mà nói, nó là sự dung hợp bởi vật liệu vật chất của thế giới bên ngoài và năng lực tâm trí của con người, hình thức vật chất của nó chứa đựng khoa học quan, giá trị quan, thẩm mỹ quan, quốc gia quan, dân tộc quan, tôn giáo quan, v.v. của con người, thể hiện nhu cầu của con người, mục đích của con người, nhận thức của con người, tâm lý của con người, năng lực sáng tạo của con người, v.v., là ý thức hóa, đối tượng hóa và vật chất hóa bản chất con người. Văn hóa tinh thần là sự phản ánh tổng hợp bản chất ý thức của con người (bao gồm nhận thức, tình cảm, ý chí, nhu cầu tâm lý, tự ý thức, …  của con người), là sự tồn tại ý thức hóa bản chất con người. Người lao động chủ yếu của văn hóa tinh thần - người lao động trí óc -  chính trong quá trình thu thập chỉnh lý, gia công cải tạo tư tưởng, quan niệm, phương thức hành vi, kinh nghiệm sống, phong tục tập quán, v.v. mới sản sinh ra hình thức văn hóa tinh thần: triết học, văn học nghệ thuật, khoa học lý luận, v.v.. Văn hóa chế độ là sự phản ánh tổng hợp hoạt động tinh thần và hoạt động vật chất của con người.

Cuối cùng, chúng ta xem mối liên hệ giữa bản chất con người và văn hóa. Chủ nghĩa Mác cho rằng bản chất con người là “hoạt động tự do tự giác” của con người, tức là lao động. “Bản chất của con người không phải là cái gì trừu tượng vốn có của từng cá nhân. Trên thực tế, nó là tổng hòa các mối quan hệ xã hội”. Nhân loại muốn sinh tồn và phát triển thì phải lao động. Con người thông qua lao động, tạo ra một thế giới đối tượng thỏa mãn nhu cầu của bản thân; mà quá trình lao động của con người tức là quá trình giải phóng sức mạnh bản chất của chính mình, tạo nên thế giới đối tượng; cái thế giới đối tượng này chính là thế giới văn hóa của con người. Cho nên bản chất văn hóa và bản chất con người có mối quan hệ mật thiết với nhau. Mặt khác, một đặc trưng quan trọng của văn hóa là nó có tính xã hội, điều này là do tính xã hội của bản chất con người quyết định. Do bản chất của con người là tổng hòa các mối quan hệ xã hội, cho nên con người trong quá trình sáng tạo văn hóa đã ngoại hóa nhận thức xã hội, nhận thức quốc gia, nhận thức dân tộc, nhận thức gia đình, v.v. phản ánh các mối quan hệ xã hội đến đối tượng, từ đó làm cho bản thân văn hóa bao hàm nhân tố “tính xã hội”. Tóm lại, bản chất của văn hóa chính là bản chất của con người, văn hóa là ngoại hóa, đối tượng hóa và vật chất hóa bản chất của con người.

Từ sự hưng khởi “cơn sốt văn hóa” thập niên 80 thế kỷ XX , mãi đến nay có thể nói là vẫn còn đang thịnh, điều này cho thấy văn hóa đã trở thành vấn đề quan trọng mà Trung Quốc đi trên con đường hiện đại hóa tất yếu phải nghiên cứu; đồng thời nghiên cứu văn hóa ngày càng trở thành công tác lý luận nền tảng của tất cả các hoạt động xã hội từ nghiên cứu học thuật và thực tiễn văn hóa, cải cách kinh tế chính trị đến biến thiên nội tại phương thức sống. Cho nên việc nghiên cứu lý luận cơ bản, khái niệm cơ bản văn hóa có ý nghĩa học thuật, ý nghĩa thực tiễn quan trọng, cũng là cấu trúc tiền đề lý luận của sách này đối với việc trình bày và phân tích văn hóa truyền thống Trung Quốc.

 
---------------------------------

⁽¹⁾ Tiêu đề do vanhoahoc.edu.vn đặt.