Vào giữa năm nay, cuốn sách này nằm trong danh sách các cuốn sách bán chạy nhất (best-seller) ở châu Á. Tôi đọc sách đó ở Hồng Kông và thú thật là nó cuốn hút tôi ngay, vì những vấn đề nêu lên tuy đều diễn ra tại Trung Quốc nhưng sao lại trùng hợp kỳ lạ với các vấn đề đất nước chúng ta đang phải đối mặt khi hội nhập vào nền kinh tế khu vực và thế giới.
Tháng 7 vừa qua, nhân dịp ghé Thượng Hải và gặp gỡ tác giả là Giáo sư Juan Antonio Fernandez, tôi hỏi thẳng ông có thể nào giới thiệu sách đó ở Việt Nam, ông rất thích thú và mong nó đến tay bạn đọc Việt Nam, một đất nước ông hằng yêu mến. Mang cuốn sách về Việt Nam, chuyền tay cho bạn bè cùng đọc, ai cũng khen và nói ta nên dịch gấp và phổ biến ngay ở trong nước. Nhà xuất bản Trẻ chấp nhận đề xuất đó và tiến hành thủ tục xin phép và tổ chức dịch thuật, sớm ra mắt người đọc trong nước.
Chắc nhiều người sẽ thắc mắc: Vì sao một cuốn cẩm nang dành cho doanh nghiệp nước ngoài vào làm ăn kinh doanh ở Trung Quốc mà ta lại cần đọc?
Xin nói ngay rằng, các tác giả tuy khai thác chủ đề hành xử của các doanh nghiệp quốc tế vào làm ăn ở Trung Quốc, nhưng lại trình bày được một cách tài tình toàn cảnh tình hình phát triển và hội nhập của Trung Quốc suốt mấy thập kỷ qua, nhất là giai đoạn nước này gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) 5 năm về trước. Những vấn đề mà các doanh nghiệp quốc tế phải đối mặt, bản thân Trung Quốc phải giải quyết giống y hệt tình hình đất nước ta vào giai đoạn hội nhập này.
Các phần giới thiệu về Mục lục sách, Tác giả và nhất là cuộc Phỏng vấn Giáo sư Fernandez cùng một số Trích đoạn trình bày dưới đây hy vọng sẽ làm sáng tỏ phần nào nội dung rất phong phú và bổ ích của cuốn sách quý giá này.
BOX 1: Giới thiệu sách
Cuốn sách “China CEO” do Nhà xuất bản John Wiley & Sons (Asia) Pte Ltd ở Singapore mới in vào đầu năm 2006, các tác giả là Giáo sư Tiến sĩ J. A. Fernandez và Thạc sĩ Nhà báo Laurie Underwood, dày 306 trang, được xem như một cẩm nang cho các nhà đầu tư nước ngoài vào làm ăn ở Trung Quốc.
Nội dung sách khá phong phú, đầy ắp thông tin và dữ liệu về nền kinh tế Trung Quốc, cung cấp các bí quyết làm ăn của trên 30 lãnh đạo công ty đa quốc gia và hãng tư vấn kinh doanh quốc tế hàng đầu người nước ngoài đang công tác ở Trung Quốc, nêu lên những vấn đề giới kinh doanh nước ngoài và người Trung Quốc phải đối phó khi đất nước này tích cực hội nhập vào thế giới.
Đặc biệt, sách nêu lên được các vấn đề gay go mà một nền kinh tế như Trung Quốc (chuyển từ hoạch định sang thị trường) phải đối đầu và điều quan trọng là họ đã thành công phát triển và hội nhập, chỉ trong vòng mấy mươi năm vươn lên như một cường quốc kinh tế thế giới.
Mục lục sách dưới đây nói lên các nội dung đó:
Mục lục:
Chương 1: Những phẩm chất của nhà quản lý quốc tế thành công tại Trung Quốc
Chương 2: Quản lý nhân viên Trung Quốc
Chương 3: Làm việc với các đối tác kinh doanh
Chương 4: Giao tiếp với trụ sở chính
Chương 5: Đối đầu với các đối thủ cạnh tranh
Chương 6: Đấu tranh chống những kẻ xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ
Chương 7: Chinh phục người tiêu dùng Trung Quốc
Chương 8: Thương lượng với các cấp chính quyền Trung Quốc
Chương 9: Sinh sống ở Trung Quốc
Chương 10: Kết luận
BOX 2. Tóm lược tiểu sử các tác giả
(kèm hình chân dung)
JUAN ANTONIO FERNANDEZ
Giáo sư Fernandez tốt nghiệp tiến sĩ trường IESE (Tây Ban Nha) năm 1997. Ông thường được mời trình bày về quản lý kinh doanh tại Trung Quốc cho các Công ty đa quốc gia hàng đầu và gần đây tham luận ở Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ, châu Âu và Hoa Kỳ. Các công trình nghiên cứu của ông thường xuyên xuất hiện trên các tạp chí uy tín như Harvard Business Review (Tạp chí Kinh doanh Harvard, Tây Ban Nha), Business Week-China (Tuần báo Kinh doanh-Trung Quốc), Organizational Dynamics (Động lực học Tổ chức), Business Strategy Review (Tạp chí Chiến lược Kinh doanh), và Asian Case Research Journal (Tạp chí Điển cứu châu Á). Ngoài cuốn China CEO này, ông sắp cho ra mắt cuốn thứ hai: Tiếp cận Vấn đề Cải cách Xí nghiệp Quốc doanh Trung Quốc về các khía cạnh công nghiệp và quản lý.
Hiện ông đang giảng dạy ở Trung Âu Quốc tế Công thương Học viện (China Europe International Business School, CEIBS) ở Thượng Hải, Trung Quốc.
LAURIE ANN UNDERWOOD
Bà Underwood là nhà báo và chủ biên kinh doanh tại Trung Quốc từ năm 1989, chủ yếu viết về Đài Loan và Trung Quốc, có dính dáng đến quê hương Hoa Kỳ của bà. Các bài báo về kinh doanh, chính trị, vui chơi giải trí và các vấn đề xã hội thường xuất hiện trên Tuần báo châu Á, Kinh doanh Trung Quốc (do Đơn vị Nghiên cứu Kinh tế xuất bản), cũng như trong các ấn phẩm do Phòng Thương mại Mỹ ở Đài Bắc ấn hành. Sau 12 năm ở Đài Loan, bà Underwood đến Thượng Hải năm 2003 ghi danh theo học Trung Âu Quốc tế Công thương Học viện (CEIBS). Sau khi tốt nghiệp Thạc sĩ ngành Quản lý kinh doanh MBA năm 2003, bà công tác ở Phòng Thương mại Mỹ ở Thượng Hải – phòng thương mại Mỹ lớn nhất ở Trung Quốc. Bà Underwood nay là Giám đốc bộ phận thông tin và xuất bản tại đó.
Phỏng vấn Tiến sĩ J. A. Fernandez, Giáo sư tại Trung Âu Quốc tế Công thương Học viện (China Europe International Business School, CEIBS), Thượng Hải, tác giả “China CEO”.
1. Việt Nam đang đối mặt với một môi trường kinh doanh nhập nhằng và hỗn độn, giống như Trung Quốc khi nước này chuyển mình từ nền kinh tế hoạch định sang kinh tế thị trường, nhất là khi họ gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) 5 năm về trước. Qua kinh nghiệm Trung Quốc, xin Giáo sư vui lòng nêu ra vài vấn đề nóng bỏng và các tác động chủ yếu mà Trung Quốc phải đối mặt khi vào WTO?
- Cải tạo cả một đất nước không phải là việc dễ dàng. Ta phải chuẩn bị việc sẽ phạm sai lầm và vừa học vừa làm. Nhà lãnh đạo công cuộc cải cách ở Trung Quốc Đặng Tiểu Bình từng nói về vấn đề đó : “Qua sông thì không khỏi vấp phải đá”. Câu nói đó diễn tả rất chính xác con đường Trung Quốc đang đi. Theo tôi hiểu, ông ta muốn nhắn nhủ ta nhiều điều quan trọng.
Thứ nhất, ta phải xác định rõ cái đích mình muốn nhắm đến. Đối với người Trung Quốc đó là kinh tế thị trường. Thứ hai, phạm sai lầm trong quá trình là khó tránh. Ta phải áp dụng phương pháp thể nghiệm có sai có trúng. Có việc có thể làm được, có việc không làm được. Thứ ba là phải sửa sai ngay khi phát hiện sai lầm. Đó phải chăng là ý nghĩa câu nói Đặng Tiểu Bình.
Về cơ bản, Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) được sử dụng như chất xúc tác để đổi thay. Trong một nền kinh tế đang chuyển tiếp, thay đổi là cần thiết, tuy vậy, luôn có những lực lượng đầy quyền thế chống lại sự đổi thay. Người ta sợ bị mất những gì họ đang có, nói trắng ra là quyền lực, đặc lợi kinh tế hoặc đơn giản hơn là mất việc. Khắc phục lực cản đó bằng cách đưa vào một lực tác động bên ngoài, WTO chính là cái lực bên ngoài đó. Trong tiến trình mở cửa đất nước, một số công ty sẽ không thể trụ lại nỗi; số khác sẽ xuất hiện mạnh mẽ hơn. Vai trò của Chính phủ là bảo hộ các công ty yếu kém nhất, nhưng cũng nên loại bỏ chúng đi nếu trong một thời gian nhất định nào đó, quả thực chúng vẫn không tự cải thiện được.
Có ba thành phần tham dự cuộc chơi tiến trình thay đổi: Xí nghiệp quốc doanh, Công ty đa quốc gia, và Công ty tư doanh. Trong bước đầu tiến trình cải cách, Xí nghiệp quốc doanh đóng góp lớn nhất cho nền kinh tế. Trong suốt tiến trình chuyển tiếp, Xí nghiệp quốc doanh phải gia giảm trọng lượng của mình trong nền kinh tế trong khi công ty tư doanh trở thành quan trọng hơn. Vai trò của Công ty đa quốc gia là tạo ra việc làm có chất lượng, đem lại các hệ thống quản lý tiên tiến và làm cầu nối với các nền kinh tế khác. Vào giai đoạn cuối công cuộc cải cách, đóng góp chính vào nền kinh tế phải từ các Công ty tư doanh. Chúng phải là mục tiêu nhắm tới của cải cách.
2. Chúng tôi cũng đang đối mặt cùng với tất cả những nhược điểm mà Giáo sư nêu ra ở Trung Quốc (nào thiếu nguồn nhân sự quản lý, bệnh quan liêu cửa quyền, sự thiếu minh bạch, nạn tham nhũng, chính sách bảo hộ địa phương...). Giáo sư có nghĩ rằng nếu Việt Nam tham gia một cách trọn vẹn vào nền kinh tế thị trường thế giới thì có thể cải thiện được các vấn đề này?
- Đúng là như vậy. Thách thức lớn nhất là giữ được thế cân bằng giữa các cải cách cần thiết và tạo công ăn việc làm. Cải cách triệt để quá có thể làm mất nhiều việc làm và như vậy sẽ tạo ra các vấn đề xã hội nghiêm trọng. Điều đó đã xảy ra ở Liên Xô cũ và đã từng gây ra bao nhiêu đau khổ cho xã hội đó. May mắn là Trung Quốc đã tránh được điều này, do đã chọn được một giải pháp gọi là “hạ cánh an toàn”.
Ta phải giữ vững được hệ thống khi cải cách nó. Tạo được thế cân bằng đó là rất khó, giống hệt như ta phải thay chiếc bánh xe bị xì lốp trong khi xe vẫn phải chạy. Nuôi dưỡng khu vực tư doanh mang tính quyết định trong tiến trình đó. Ta sẽ phải đối mặt với các vấn đề như đã nêu lên trong câu hỏi, nhưng ta sẽ không thể giải quyết được chúng ngay một cách triệt để và ngoạn mục. Điều phải làm là ban hành luật lệ mới, cải cách và hiện đại hoá hệ thống tư pháp, đào tạo viên chức và công an, cải cách hệ thống ngân hàng, và mở cửa dần dần đất nước ra với thế giới bên ngoài. Đó không phải là việc dễ làm.
Một vấn đề chúng ta học hỏi được ở người Trung Quốc là cải cách kinh tế cần phải đi trước cải cách chính trị. Liên Xô đã đảo ngược cái trật tự đó bằng cách cải cách chính trị trước. Đó là sai lầm của họ và nay họ còn phải tiếp tục trả cái giá đó.
3. Việt Nam đã phải chỉến đấu gian khổ suốt nửa thế kỷ mới có được chủ quyền và công bằng xã hội. Theo Giáo sư, phải chăng Việt Nam đành phải từ bỏ các thành quả dân tộc này để có thể tham dự trọn vẹn vào nền kinh tế thị trường thế giới do các cường quốc lãnh đạo?
- Đúng, phải làm như vậy thôi. Cải cách kinh tế sẽ đem lại sự thịnh vượng cho xứ sở. Nhờ vậy mà đất nước mới có thêm nguồn lực để tiến hành các chương trình xã hội. Về mặt ứng phó với các cường quốc, đã có nhiều gương mẫu các nước bảo toàn được được sự trung lập của mình. Việt Nam cũng có thể làm điều tương tự.
4. Giống như Trung Quốc mấy thập niên trước, Việt Nam cũng sẽ dang tay mời đón các Công ty đa quốc gia (multinational corporations, MNC). Giáo sư có thể kể ra vài điều thuận lợi lẫn khó khăn mà các Công ty đa quốc gia đã và đang gặp phải ở Trung Quốc? Giáo sư có gợi ý gì về các biện pháp mà Việt Nam nên làm để không lặp lại các sai lầm mà Trung Quốc đã phạm phải trong ứng xử (chưa phù hợp) đối với các Công ty đa quốc gia?
- Các Công ty đa quốc gia không phải là những Tổ chức phi chính phủ (non-governmental organization, NGO). Họ đầu tư vào bất cứ nước nào để kiếm tiền. Khi nhắm đầu tư vào một nơi nào, họ sẽ cân nhắc xem hệ thống pháp lý và chính trị ở đó có bền vững, luật lệ cuộc chơi đã rõ ràng chưa. Họ cũng phải tìm kiếm thị trường cho sản xuất của họ. Chúng ta phải chấp nhận sự thật này. Mặt khác, các nước hưởng lợi khi gia tăng được lượng hàng xuất khẩu do Công ty đa quốc gia sản xuất ra, công ăn việc làm do họ tạo ra. Các Công ty đa quốc gia có thể trở thành lò đào tạo thế hệ lãnh đạo kinh doanh mới cho khu vực tư doanh. Nếu các bạn suy nghĩ theo hướng đó thì cả hai bên Việt Nam và các Công ty đa quốc gia đều cùng hưởng lợi.
Có nhiều vấn đề ta cần theo dõi kiểm tra. Thứ nhất, lạm dụng giá cả chuyển đổi: đó là cách các công ty đa quốc gia thường sử dụng để gạt gẩm Chính phủ, khai báo rằng họ không có lời; như vậy, thì họ khỏi phải đóng thuế. Ta cần tạo ra các hệ thống tại chỗ kiểm tra cách làm này. Thứ hai, các Công ty đa quốc gia ban đầu sẽ sử dụng đất nước bạn để kiếm lợi do giá nhân công rẻ. Thật ra điều này cũng không kéo dài được bao lâu. Các bạn phải tạo điều kiện để thuyết phục các Công ty đa quốc gia đưa đến các hoạt động có giá trị cao, chẳng hạn như hoạt động Nghiên cứu & Phát triển (R&D).
Bí quyết là tạo ra một tình thế mà cả các Công ty đa quốc gia và Việt Nam hai bên cùng có lợi. Trung Quốc là một thí dụ tốt về vấn đề đó.
5. Giáo sư luôn nhắc nhở đến vấn đề “quan hệ” trong giao dịch kinh doanh ở Trung Quốc. Trong tình hình môi trường đầu tư kinh doanh còn hỗn độn như Việt Nam hiện nay, cách làm đó cũng rất cần thiết. Làm sao các Công ty đa quốc gia có thể thực hiện được vấn đề này?
- “Quan hệ” không có gì xấu trong hệ thống của một đất nước chưa có luật lệ rõ ràng, giống như trường hợp Trung Quốc. Khi các bạn còn chưa có luật lệ rõ ràng, mọi việc đều tùy thuộc vào người bạn biết và lối quan hệ ta có với họ. Thật ra mà nói, hệ thống quan hệ này sẽ không mấy cần thiết một khi luật lệ đã rõ ràng.
Vấn đề đặt ra ở đây là ‘quan hệ” thường dễ dàng dẫn đưa đến các cách làm không mấy chính đáng. Cho nên ta phải kiểm soát vấn đề đó với các luật lệ cứng rắn chống tham nhũng và xử phạt thật nghiêm minh. Người Trung Quốc thường có câu nói này: “Giết gà nhác khỉ”. Điều đó có nghĩa là đôi khi cũng cần đưa ra vài trường hợp trừng trị điển hình để làm gương nhắm răn đe các quan chức khác.
6. Giáo sư thường đề cập đến việc thiếu sót lực lượng lao động trí óc tại Trung Quốc, đặc biệt là thiếu tầng lớp quản lý trung gian địa phương. Ở Việt Nam vấn đề này còn gay go hơn nữa. Vậy Trung Quốc làm sao vượt qua được điểm yếu kém cơ bản này?
- Có nhiều lĩnh vực ta có thể làm ngay. Thứ nhất, các bạn cần xây dựng các trường kinh doanh trong nước. Một cách khác để thúc đẩy nhanh tiến trình là gắn kết các đại học trong nước và trường kinh doanh nước ngoài. Giáo dục giúp ta đào tạo các nhà quản lý cần thiết đồng thời hỗ trợ các nhà quản lý cấp cao có thêm kiến thức về kinh doanh. Điển hình tại Trung Quốc, ta có thể nhìn thấy sự nở rộ các trường kinh doanh. Dĩ nhiên vấn đề chất lượng cũng được đặt ra nhưng người Trung Quốc tìm cách giải quyết nó và ngày càng hoàn thiện hơn.
Một nguồn cung ứng nhân sự quản lý tốt khác là số người quay về nước, đó là những người đã đi du học và kiếm được việc làm ở nước ngoài. Hãy lôi kéo họ về nước bằng đãi ngộ và cơ hội làm việc thỏa đáng.
Cuối cùng, ta có thể thu hút lớp người Việt di dân ra nước ngoài và đã từng làm ăn kinh doanh ở bên đó. Nên có chính sách khuyến khích họ quay về đầu tư trong nước. Trung Quốc đặc biệt đề ra nhiều chính sách ưu đãi lôi cuốn những nhà đầu tư này về nước. Cách làm đó của Trung Quốc phải nói là đã gặt hái thành công mỹ mãn.
Tóm lại, ta cần cải thiện hệ thống giáo dục kinh doanh, gửi người đi học ở nước ngoài và khuyến khích họ quay về, và thu hút Việt kiều đầu tư vào trong nước.
7. Khắc phục tình trạng đánh cắp bản quyền sở hữu trí tuệ, hàng nhái hàng giả là vấn đề sống còn đối với các công ty nước ngoài vào làm ăn ở Trung Quốc. Mặt khác, Trung Quốc cũng nêu quyết tâm giải quyết các vấn đề này. Nhưng giáo sư có nghĩ là họ sẽ thành công thực hiện việc đó?
-Đây là một thách thức đối với Trung Quốc một khi mà cả chính quyền địa phương lẫn tổ chức tội phạm cũng dính líu vào lối làm ăn phi pháp này. Trung Quốc đã nỗ lực rất nhiều trong vấn đề này và ban hành một số điều luật khá tiến bộ. Tuy vậy, việc bó buộc thi hành luật lại quá yếu kém. Mọi người cũng nên hiểu rằng không dễ gì một sớm một chiều có thể cải tạo cả một đất nước rộng lớn kiểu này. Ngoài ra, khái niệm về tư hữu còn khá mới lại đối với người Trung Quốc. Trong thời kỳ Cộng sản, các công ty đều chia xẻ thông tin lẫn nhau. Ngày nay, trong bối cảnh quốc tế mọi việc đã đổi khác. Quyền sở hữu trí tuệ được bảo vệ trong thỏa ước WTO và các chính phủ có nghĩa vụ dứt khoát phải chấm dứt các vi phạm này.
Tuy vậy, đây mới chỉ là một mặt của vấn đề. Người ta thường nghĩ rằng bảo vệ sở hữu trí tuệ chỉ làm lợi cho doanh nghiệp nước ngoài. Nhưng chắc ít người biết nạn nhân chính của hàng giả hàng nhái tại Trung Quốc không phải là các công ty nước ngoài mà là công ty Trung Quốc. Việt Nam có lợi khi bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ vì nếu không thì chính sáng tạo trí tuệ Việt Nam sẽ khó lòng tồn tại.
Nhắm khắc phục vấn đề nêu trên, ta phải hoạt động trên 3 lĩnh vực: luật lệ, thi hành luật và giáo dục. Trung Quốc đã ban hành nhiều đạo luật khi gia nhập WTO. Các đạo luật khá tiên tiến nhưng khâu yếu kém nằm ở việc bó buộc việc thi hành luật. Đây phải là một nỗ lực phối hợp giữa công an, hệ thống tư pháp, các công ty, và cả mỗi người công dân. Ta cần tiến hành giáo dục quần chúng qua các chiến dịch tuyên truyền vận động, giáo dục cả các quan chức và thi hành xử phạt nặng để làm gương thì mới mong làm thay đổi được tình hình. Cuối cùng, đó cũng là vì quyền lợi của chính Việt Nam vậy.
