Điểm qua một số hoạt động trình diễn, biểu diễn tại các bảo tàng trong và ngoài nước đã thấy ngày càng phổ biến các hình thức tổ chức hoạt động trình diễn, biểu diễn tại bảo tàng do các nghệ sỹ, nghệ nhân thực hiện. Tuy nhiên, việc trình diễn ở Bảo tàng Chứng tích chiến tranh lại có phần đặc biệt hơn là do chính những nhân chứng, nạn nhân chiến tranh thể hiện các tác phẩm nghệ thuật hoặc tái hiện lại những chứng tích của tội ác chiến tranh xâm lược.

1. Khái niệm chung

Đã từ lâu, hoạt động “trình diễn” và “biểu diễn” không còn xa lạ với các bảo tàng trên thế giới và ở Việt Nam nữa. Ngày nay, khách tham quan tìm đến bảo tàng không chỉ để tham quan các hiện vật, tác phẩm nghệ thuật có giá trị văn hóa, lịch sử mà còn đến để giao lưu, thư giãn, trải nghiệm và học hỏi nhiều kiến thức thông qua những buổi trình diễn - giao lưu, biểu diễn được tổ chức tại bảo tàng.

Về mặt thuật ngữ, theo định nghĩa của từ điển thì “trình diễn” và “biểu diễn” có nghĩa gần giống nhau [Viện ngôn ngữ học 2002]:

-   Trình diễn: đưa ra diễn trước công chúng;

-   Biểu diễn: trình bày nghệ thuật hay võ thuật cho công chúng thưởng thức.

Tuy nhiên, xét về tính chất thì hai thể loại này không hoàn toàn giống nhau. Mặc dù chúng đều được gọi chung là “Performance Arts”.

Biểu diễn là loại hình nghệ thuật sân khấu nhằm thể hiện, truyền tải những nội dung của các tác phẩm phi vật thể đến khán-thính giả. Người biểu diễn thường dùng cử chỉ, điệu bộ, chất giọng,... để thể hiện các tác phẩm đã được viết trước, có kịch bản, được dàn dựng và theo ý đồ của tổ chức muốn truyền đạt thông điệp, nội dung tác phẩm đó đến công chúng. Trong khi đó, trình diễn cũng được coi là nghệ thuật khi hội đủ bốn yếu tố cơ bản sau: thời gian (time), không gian (space), thân thể người diễn (performer’s body) và mối quan hệ tương tác giữa người diễn và người thưởng ngoạn [Uyên Huy 2004]. Hay nói cách khác, trong “trình diễn”, bản thân tác giả cũng là một bộ phận của tác phẩm hoặc có khi chính là tác phẩm.

Đối với các bảo tàng trên thế giới, chúng ta dễ dàng bắt gặp những buổi trình diễn, biểu diễn các loại hình nghệ thuật ở các bảo tàng nghệ thuật như biểu diễn âm nhạc, kịch, ca, múa, nghệ thuật thân thể (body art)... Chẳng hạn buổi “trình diễn sống” (live performance) với chủ đề “The Mile-Long Paper Walk” tại Bảo tàng Nghệ thuật hiện đại (New York, Mỹ) vào ngày 07/9/2014; biểu diễn tác phẩm vừa được tìm thấy của Mozart và Salieri sau khi thất lạc hơn 200 năm tại Bảo tàng âm nhạc Czech ngày 16/02/2016; Bảo tàng Dân tộc Hàn Quốc thường xuyên tổ chức biểu diễn múa dân gian; v.v...

Đối với các bảo tàng ở Việt Nam, phải kể đến hàng đầu là Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam (DTHVN): “Biểu diễn ở Bảo tàng DTHVN gồm các loại hình như: diễn tấu âm nhạc với cồng sắc bùa của người Mường; cồng chiêng và vũ điệu tập thể của người S’Triêng; thổi sáo mũi của người Xá Phó; hát chèo tàu, hát xoan, hát bả trạo của người Việt; hát dù kê, sari kakeo của người Khơme; múa xúc tép và múa chim gâu của người Cao Lan; múa thuồng luồng của người Khơ Mú; múa khèn trên chảo thắng cố của người H’mông và cả các điệu múa trong các lễ tục như: trò “Bách nghệ khôi hài” trong lễ hội trò trám của người Việt; múa sư tử trong lễ hội xuống đồng của người Nùng; nhảy lửa trong lễ hội tạ ơn mùa màng của người Pà Thẻn...” [Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam]. Ngoài ra, Bảo tàng DTHVN còn tổ chức trình diễn múa rối nước và các chương trình biểu diễn theo yêu cầu. Cuối năm 2015, Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam cũng có buổi biểu diễn trình chiếu ánh sáng hoành tráng trên mặt tiền tòa nhà nhân kỷ niệm 40 năm quan hệ Việt-Đức (1975-2015). Buổi trình chiếu này đã cho khán giả một trải nghiệm hoàn toàn mới khi ngắm nhìn tòa nhà Bảo tàng như một tác phẩm nghệ thuật mà các chuyên gia thiết kế ánh sáng, những nghệ sỹ trình chiếu ánh sáng của nhóm The Core đã thành công “phát triển các ý tưởng thiết kế ánh sáng và trình chiếu với mục đích tái định nghĩa không gian đô thị qua phong cách công nghiệp và cá nhân” [Vinh Hà 2015]. Một kiểu trình diễn, biểu diễn khác rất độc đáo là biểu diễn nhạc võ Tây Sơn - biến thể của lối tập võ bằng trống, từ bộ môn võ thuật chuyển thành bộ môn âm nhạc, là sự kết hợp giữa tinh thần thượng võ và âm nhạc cổ truyền tại Bảo tàng Quang Trung, Bình Định; những người tham gia biểu diễn không phải là nghệ sỹ mà chính là các võ sư, võ sinh mà, trong trường hợp này, chúng ta cũng có thể gọi họ là những “nghệ nhân”.

Điểm qua một số hoạt động trình diễn, biểu diễn tại các bảo tàng trong và ngoài nước đã thấy ngày càng phổ biến các hình thức tổ chức hoạt động trình diễn, biểu diễn tại bảo tàng do các nghệ sỹ, nghệ nhân thực hiện. Tuy nhiên, việc trình diễn ở Bảo tàng Chứng tích chiến tranh lại có phần đặc biệt hơn là do chính những nhân chứng, nạn nhân chiến tranh thể hiện các tác phẩm nghệ thuật hoặc tái hiện lại những chứng tích của tội ác chiến tranh xâm lược.

Với nội dung truyền tải mang tính đặc thù của Bảo tàng Chứng tích chiến tranh về chứng tích tội ác chiến tranh, chúng tôi nhận thấy cần có tư duy mới mẻ khi “đối diện với lịch sử không chỉ đơn thuần là trở về với những ngày đen tối... thông qua những hồi niệm, mà là lựa chọn phương hướng hành động trong hiện tại và dự tính những gì xã hội mong muốn sẽ hướng đến” [Như Huy 2008]. Do vậy, Bảo tàng đã từng bước kết hợp biểu diễn và trình diễn thông qua nhiều chương trình giao lưu với khách tham quan thuộc nhiều đối tượng và độ tuổi khác nhau nhằm truyền đạt đến công chúng trong và ngoài nước giá trị di sản quý báu - lòng yêu nước và các thông điệp hòa bình, hữu nghị và hàn gắn vết thương chiến tranh.

2.Các hình thức trình diễn, biểu diễn phục vụ du khách tại Bảo tàng Chứng tích chiến tranh

Từ nhiều năm qua, Bảo tàng Chứng tích chiến tranh đã xây dựng được một mạng lưới cộng tác viên bao gồm những nhân chứng chiến tranh thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau. Hoạt động trình diễn, biểu diễn của mỗi nhóm nhân chứng chiến tranh có những mục tiêu khác nhau và đạt hiệu quả khác nhau đối với du khách.

2.1.Các hình thức trình diễn, biểu diễn với sự tham gia của cựu chiến binh

Bảo tàng thường xuyên phối hợp với Đoàn văn công Cựu chiến binh (CCB) Sư đoàn 330-338, Đội văn nghệ CCB - cựu đoàn viên Trung ương Cục miền Nam “Hoa lửa” và một số cá nhân CCB biểu diễn ca hát, múa,... cho khách tham quan.

Một số khách tham quan Nhật Bản, Đan Mạch, Hoa Kỳ, Hàn Quốc,... tha thiết được gặp gỡ các CCB Việt Nam để chuyện trò, giao lưu. Bên cạnh những câu chuyện kể sống động về thời chiến tranh, một số CCB văn công đã hát, múa những tác phẩm gắn liền với cuộc chiến vừa qua. Tất cả khách tham quan đều vô cùng xúc động trước tài năng, nhiệt huyết, tinh thần lạc quan của các CCB. Đặc biệt những đoàn khách là CCB Hoa Kỳ, Hàn Quốc đều không cầm được nước mắt khi ngồi nghe CCB Việt Nam - vốn là “kẻ thù cũ” - nay ôm một cây đàn cũ kỹ đã đi qua chiến tranh hát cho họ nghe. Đối với họ đây chính là một lời tha thứ sâu sắc, rộng lượng mà nhân dân Việt Nam dành cho họ, giúp họ vượt qua mặc cảm về những sai lầm trong quá khứ, bắt đầu mối quan hệ hòa bình, hữu nghị với Việt Nam.

Những chương trình biểu diễn văn nghệ của CCB đã thực hiện ở Bảo tàng khá đa dạng, cụ thể như “Thao thức cùng Điện Biên” (năm 2004), giao lưu “Ẩm thực thời kháng chiến” (07/6/2011), chương trình ca múa phục vụ triển lãm “Ký họa kháng chiến - vùng Sài Gòn, Chợ Lớn, Gia Định” (21/12/2013), giao lưu văn nghệ “Ba thế hệ hát về biển đảo” (05/3/2016)…

2.2.Các hình thức trình diễn, biểu diễn với sự tham gia của cựu tù chính trị, cựu tù binh

Bảo tàng Chứng tích chiến tranh (BTCTCT) thường xuyên phối hợp với Đội văn nghệ nữ cựu tù chính trị (CTCT) Thành phố Hồ Chí Minh, với Ban Liên lạc (BLL) cựu tù binh (CTB) Phú Quốc tổ chức biểu diễn văn nghệ thường xuyên vào các dịp lễ liên quan: “Ông - bà- cháu cùng đến với bảo tàng” (nhân Ngày Gia đình hàng năm từ năm 2011 đến nay), giao lưu “Áo dài phụ nữ Việt Nam đi qua khói lửa chiến tranh” (các ngày 30/11, 07 và 14/12/2013), chương trình ca múa “Tình yêu trong chiến tranh” (06/02/2010), giao lưu “Người chiến sỹ hôm nay - Các chị cũng là chiến sỹ” (08/3/2015),…

Qua buổi giao lưu “Ẩm thực thời kháng chiến” năm 2011, Bảo tàng đã tạo điều kiện cho các cựu chiến binh, cựu tù chính trị, cựu dân quân - du kích vừa biểu diễn gói bánh tét, bánh ít, làm cơm nắm, cá nướng, các món ăn trong tù... vừa kể lại những câu chuyện trong chiến tranh cho du khách, cho sinh viên, bộ đội trẻ nghe. Công chúng đã hết sức xúc động khi biết đến những món ăn đơn sơ, nghĩa tình đã góp phần làm nên chiến thắng của quân dân Việt Nam. Bằng những điệu múa, hoạt cảnh, bài hát tự biên..., nữ cựu tù chính trị đã tái hiện phần nào những nỗi đau thương, sự gian khổ, hy sinh mà các chị đã phải trải qua trong nhà tù của chế độ thực dân mới và chính quyền Sài Gòn cũ. Du khách và lớp trẻ đã vô cùng xúc động, đồng cảm, kính phục tinh thần đấu tranh kiên cường, bất khuất của các chị trong lao tù - địa ngục trần gian. Người xem luôn cảm nhận được tinh thần lạc quan, đoàn kết, thân ái của các nữ cựu tù chính trị từ trong những năm tháng bị giam cầm, tra tấn dã man cho đến ngày nay, khi các chị đã được tự do, hạnh phúc.

Đối với các cựu chiến binh, cựu tù binh, cựu tù chính trị, việc biểu diễn phục vụ du khách và lớp trẻ tại BTCTCT hoàn toàn không đem lại cho họ lợi nhuận về vật chất nhưng là một nguồn động viên lớn lao về tinh thần. Các cô chú, anh chị luôn cảm thấy tự hào về quá khứ, cảm nhận được sự yêu quý, kính trọng của Bảo tàng, của công chúng dành cho họ, động viên họ tiếp tục sống vui, sống khỏe để tiếp tục truyền lại ngọn lửa yêu nước cho thế hệ trẻ, cho du khách quốc tế.

2.3.Các hình thức trình diễn, biểu diễn với sự tham gia của nạn nhân chất độc da cam

Từ năm 2010, BTCTCT đã dành một góc nhỏ trong Bảo tàng cho các cháu khuyết tật - nạn nhân chất độc da cam (NNCĐDC) Cơ sở An Phúc vừa bán những sản phẩm lưu niệm do các cháu làm ra, vừa đàn hát phục vụ miễn phí cho khách tham quan mỗi ngày thứ Bảy, Chủ Nhật. Qua đó, khách tham quan có thể tận mắt chứng kiến tinh thần lạc quan, ý chí vượt khó vươn lên của các cháu NNCĐDC. Từng bước, Bảo tàng đã tạo điều kiện để các cháu khuyết tật tham gia vào hoạt động tuyên truyền, giáo dục của đơn vị. Các đoàn khách hòa bình, hữu nghị quốc tế đã vô cùng xúc động khi lắng nghe lời ca, tiếng đàn của các cháu như: Tổng thống Ấn Độ, Cultour (Đan Mạch), Hội “Trái tim người lính” (Hoa Kỳ)...

Tháng 8/2014, nhân ngày Vì nạn nhân chất độc da cam/dioxin Việt Nam (10/8), Bảo tàng đã tổ chức buổi biểu diễn “Cùng nạn nhân chất độc da cam hướng về biển đảo”. Dù phải hết sức khó khăn mới học thuộc và biểu diễn những bài hát về biển đảo Việt Nam, các cháu khuyết tật đã thể hiện trọn vẹn lòng yêu nước, tình cảm thiết tha dành cho các chiến sỹ, đồng bào đang sống và bảo vệ biển đảo Việt Nam. Các cháu đã dành trọn số tiền quyên góp được sau hoạt động này cho Bộ Tư lệnh Hải quân phía Nam, du khách quốc tế đã có cơ hội để hiểu được lòng yêu nước, yêu biển đảo của nạn nhân chất độc da cam Việt Nam.

2.4.Các hình thức biểu diễn khác

Hàng năm, bên cạnh việc tổ chức các hoạt động biểu diễn, trình diễn truyền thống, Bảo tàng luôn vận động được những chương trình biểu diễn nghệ thuật, xiếc, múa rối, hát bội,... phục vụ các cháu khuyết tật. Đối với các cháu, đây là một ngày hội, là một nguồn động viên, là một niềm hạnh phúc lớn lao khi được ngồi xem những chương trình đặc sắc dành cho chính mình. Các nghệ sỹ, các đoàn nghệ thuật được mời biểu diễn cho các cháu đều hết sức xúc động khi được góp phần xoa dịu nỗi đau của các nạn nhân chất độc da cam... Du khách quốc tế cũng có hội chứng kiến sự đồng cảm, chia sẻ giữa người Việt Nam với các nạn nhân chất độc da cam.

Từ khi trở thành hội viên Chi hội Di sản văn hóa thuộc Hội Di sản văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh, Bảo tàng đã nỗ lực tìm kiếm cơ hội giới thiệu các di sản văn hóa Việt Nam với du khách quốc tế theo những chủ đề phù hợp với nội dung của Bảo tàng. Bước đầu đơn vị đã phối hợp tổ chức:

-   Biểu diễn văn hóa truyền thống dân tộc: “Tình yêu trong chiến tranh qua bài bản đờn ca tài tử” nhân dịp Tết Nguyên tiêu năm 2014 (14/02/2014); biểu diễn nhạc gõ cổ truyền “Xuân thanh bình” dịp Tết Ất Mùi 2015 (24/02/2015); biểu diễn võ cổ truyền Việt Nam “Khỏe để bảo vệ tổ quốc” nhân dịp kỷ niệm ngày sinh của Chủ tịch Hồ Chí Minh, ngày Quốc tế Bảo tàng năm 2015 (16/5/2015); biểu diễn quan họ trong triển lãm “Bắc Giang - ngày ấy, bây giờ...” (22/7/2016).

-   Trình diễn ca múa truyền thống cách mạng: giao lưu ca hát và kể chuyện với nhân chứng trong triển lãm “Áo dài phụ nữ Việt Nam đi qua khói lửa chiến tranh” (22/11/2013); giao lưu “Ba thế hệ hát về biển đảo” (05/3/2016).

-   Trình diễn, biểu diễn mang tính chất giao lưu văn hóa, hữu nghị: ca múa và biểu diễn “Áo dài và saree - thắm tình hữu nghị” (16/10/2015); ca múa nhạc “Tình không biên giới” nhân kỷ niệm 50 năm thiết lập quan hệ ngoại giao Việt Nam - Campuchia (24/6/2017).

Những buổi trình diễn, biểu diễn tại Bảo tàng Chứng tích chiến tranh chưa đem lại lợi nhuận về vật chất, tài chính cho đơn vị; mục tiêu của Bảo tàng vẫn là góp phần giới thiệu đến công chúng trong và ngoài nước về khát vọng hòa bình, hữu nghị, về ý thức chống chiến tranh phi nghĩa, về giá trị của một số di sản văn hóa Việt Nam, v.v... Việc phát triển các hình thức biểu diễn tại Bảo tàng Chứng tích chiến tranh vẫn tiếp tục cần đến sự ủng hộ, hợp tác chặt chẽ của các tổ chức, cá nhân trong và ngoài nước. Thông điệp hòa bình, chống chiến tranh phi nghĩa rất cần được chuyển tải đến công chúng Việt Nam và quốc tế bằng nhiều hình thức khác nhau bên cạnh nội dung trưng bày, triển lãm của Bảo tàng.

Trong tương lai, bên cạnh những cuộc triển lãm chuyên đề về tình hữu nghị giữa các quốc gia và Việt Nam, sự giúp đỡ, ủng hộ của nhân dân thế giới đối với nhân dân Việt Nam trong chiến tranh và hiện nay, Bảo tàng có thể phát huy giá trị di sản văn hóa bằng nhiều hình thức trình diễn, biểu diễn phong phú.

3.Kết luận

Trình diễn, biểu diễn những di sản văn hóa phi vật thể tại các bảo tàng, di tích nhằm phục vụ du khách là một hoạt động đáng được quan tâm đầu tư. Người tổ chức, nghệ sỹ, nghệ nhân cần chọn lựa tiết mục phù hợp với nhu cầu của du khách, hấp dẫn, dễ tiếp cận, dễ tham gia, thời lượng vừa phải, hợp lý. Các công ty, doanh nghiệp du lịch rất cần đồng hành, hỗ trợ bảo tàng, di tích trong hoạt động này định kỳ hàng tuần, hàng tháng để du khách có thể sắp xếp thời gian tham dự. Chính quyền địa phương, các cơ quan quản lý nhà nước về văn hóa cần quan tâm, tạo điều kiện thuận lợi để góp phần bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa qua hình thức trình diễn, biểu diễn tại bảo tàng, di tích. Việc xã hội hóa nhằm thu hút sự quan tâm của doanh nghiệp, các nhà hảo tâm đối với di sản văn hóa phải chăng vừa là mục tiêu, vừa là giải pháp để di sản văn hóa được bảo tồn và giới thiệu tới du khách?

TÀI LIỆU THAM KHẢO VÀ TRÍCH DẪN

1. Bảo tàng Chứng tích chiến tranh, 2008, Thông tin khoa học Kỷ niệm 33 năm ngày truyền thống bảo tàng (04/09/1975 – 04/09/2008), Tài liệu lưu hành nội bộ.
2. Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam - Trung tâm Nghiên cứu, Hỗ trợ và Phát triển Văn hóa, Liên kết bảo tàng và cộng đồng.
3. Bảo tàng Tiền Giang, 2007, Xã hội hóa hoạt động bảo tàng, Kỷ yếu Hội thảo khoa học.
4. John H. Falk, Lynn D. Dierking, 1997, The museum experience, Whalesback Books.
5. Julie Higashi, 2015, Eye on the rear-view – Memorial museums for public crimes against humanity, Icomnews, Vol. 68- No. 1, 5/2015, tr. 12-13.
6. Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch TP HCM, 2010, Thông tin khoa học – Kỷ niệm 35 năm thành lập Bảo tàng Chứng tích chiến tranh (1975 – 2010). Tài liệu lưu hành nội bộ.
7. Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch TP HCM 2013, Kỷ yếu Bảo tàng chứng tích chiến tranh – Kỷ niệm 38 năm thành lập (1975 - 2013). Tài liệu lưu hành nội bộ.
8. Viện Ngôn ngữ học, 2002, Từ điển tiếng Việt phổ thông, NXB          TP HCM.
9. Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, Biểu diễn nghệ thuật. http://www.vme.org.vn/hoat-dong-giao-duc/bieu-dien-nghe-thuat/
10. Như Huy, 2008, Sơ lược lịch sử nghệ thuật trình diễn, http://khoavanhoc-ngonngu.edu.vn/home/index.php?option=com_content&view=article&id=2490:s-lc-lch-s-ngh-thut-trinh-din&catid=95:ngh-thut-hc&Itemid=154
11. Uyên Huy 2004, Sắp đặt, trình diễn và nghệ thuật thân thể. Thông tin mỹ thuật số 11-12, tháng 6/2004. http://hcmufa.edu.vn/tap-chi/thong-tin-my-thuat-so-11-12/sap-dat--trinh-dien-va-nghe-thuat-than-the-/
12. Vinh Hà 2015, Biểu diễn trình chiếu ánh sáng nét đẹp tòa nhà Bảo tàng Mỹ thuật. http://baoquocte.vn/bieu-dien-trinh-chieu-anh-sang-net-dep-toa-nha-bao-tang-my-thuat-18082.html

Nguồn: Sách “Quản lý và khai thác di sản văn hóa trong thời kỳ hội nhập”