MỞ ĐẦU

Những bài học mà chúng ta học được từ những sai lầm trong quá khứ không đủ để hướng dẫn cho chúng ta trong hiện tại. Lịch sử ngày càng biến chuyển nhanh hơn bao giờ hết. Hiện nay, quá trình toàn cầu hóa thị trường cùng với sự biến đổi nhanh chóng về công nghệ cũng như những biến động chính trị trong nhiều quốc gia trên thế giới đang cách mạng hóa xã hội chúng ta. Khắp nơi, các cấu trúc kinh tế và xã hội đang bị lay chuyển. Chúng ta đang chứng kiến sự hấp thụ chéo về văn hóa. Những giá trị văn hóa giống như những con kỳ nhông, đang đổi thay theo mô hình mới nổi trong vai trò nổi bật của kinh tế. Những định chuẩn của xã hội đang nhưòng chỗ cho nỗi sợ hãi bởi sự đe dọa của văn hóa nước ngoài.

Chúng ta rốt cục cũng tự cho rằng bản thân chúng ta đã hiểu một cách khá đầy đủ về vai trò của văn hóa trong sự phát triển của xã hội chúng ta. Tuy nhiên, chúng ta đã nhận thức nhầm lẫn về vai trò này khi chúng ta bắt đầu tạo ra những lý thuyết về sự phát triển trong nỗ lực để lái quá trình phát triển theo chiều hướng hài hòa. Chúng ta hiểu rằng văn hóa không phải là không thích hợp hoặc gây trở ngại đối với sự phát triển. Chúng ta cũng học được rằng văn hóa không phải là bất khả xâm phạm, cũng không bảo thủ, rằng sự phát triển có lẽ không phá hỏng văn hóa nhưng bản thân nó chịu ảnh hưởng bởi văn hóa và thích nghi với bối cảnh văn hóa trong xã hội. Chúng ta đã học được điều đó một cách hoàn toàn không dễ dàng, sau khi phạm khá nhiều sai lầm, đôi khi có những sai lầm đã dẫn tới những hậu quả trái với mong muốn của chúng ta. Dần dần chúng ta hiểu được mối liên hệ tương hỗ, làm giàu lẫn nhau giữa văn hóa với phát triển, chấp nhận văn hóa như là tâm điểm của sự phát triển và quá trình phát triển không đơn thuần chỉ là sự tăng trưởng kinh tế hoặc sự tiến bộ về mặt kỹ thuật. Chúng ta đã học để thấy rằng sự biến đổi văn hóa trong xã hội, sự phát triển kinh tế của quốc gia, và sự giải phóng chính trị cho cá nhân như là các quá trình làm giàu lẫn nhau và kết hợp một cách hài hòa với nhau. Tuy nhiên, sự hòa hợp này sẽ trở thành sự bất cập nếu văn hóa địa phương ngày càng chịu ảnh hưởng của những giá trị nước ngoài, sự phát triển kinh tế bị những lực lượng trên thị trường toàn cầu điều khiển hơn là bởi nhu cầu và đòi hỏi trong nước cũng như sự giải phóng xã hội bị cản trở bởi văn hóa của chia rẽ hơn là hợp nhất. Bối cảnh như vậy không những không tạo nên sự hòa hợp giữa văn hóa và phát triển mà hơn thế nó còn gây nên những xung đột, thường là xuất phát từ bản chất mang tính bạo lực.

Vì vậy đây thực sự là một kỷ nguyên mới, kỷ nguyên của cơ hội chưa từng có trong lịch sử do sự nổi lên của thị trường toàn cầu. Đó cũng là kỷ nguyên của những xung đột mới bởi vì trong thị trường toàn cầu này xuất hiện vô số động lực tuy ủng hộ kinh tế nhưng lại có xu hướng loại bỏ nhân tố văn hóa và xã hội.

VĂN HÓA TRONG BỐI CẢNH TOÀN CẦU HÓA

          Một thị trường thế giới với những hàng hóa mới, vật thể và phi vật thể đang được hình thành một cách nhanh chóng. Mặc dù về căn bản văn hóa toàn cầu bị chi phối bởi thị hiếu phương Tây, nhưng các sản phẩm văn hóa cũng đang có xu hướng đáp ứng cho một thị hiếu văn hóa chung đang hình thành trên toàn thế giới. Chẳng hạn như những nhà thiết kế thời trang ngày nay cần phải hướng tới đáp ứng nhu cầu trang phục cho 10 màu da khác nhau. Tương tự như vậy, trong âm nhạc các phong cách âm nhạc khác nhau cũng cần phải được biểu đạt bản thân chúng khắp nơi trên thế giới để có thể phục vụ nhiều đối tượng công chúng.

Thị trường toàn cầu không bị giới hạn bởi các loại hàng hóa vật thể. Xa lộ điện tử với những thiết bị như điện thoại, máy thu hình và máy tính đang góp phần hình thành thế giới phi vật thể. Dạng cơ sở hạ tầng này cho phép người tiêu dùng có thể xem phim, theo dõi các kênh truyền hình, tra cứu thư viện và đi mua sắm ngay trong nhà của họ bất cứ lúc nào. Rõ ràng thay bằng việc chúng ta đến với thế giới thì thế giới ngày nay sẽ tự đến với chúng ta.

Internet, mạng lưới thông tin máy tính trên toàn thế giới đã được thiết lập, cho phép người sử dụng tra cứu cơ sở dữ liệu, cất trữ thông tin và gửi thư điện tử. Kết bạn và tìm kiếm đối tác đều thông qua mạng lưới này. Việc trao đổi quan điểm và ý kiến cũng được thực hiện qua các nhóm đưa tin, thông qua bảng thông báo điện tử mà ở đó tất cả mọi người đều có thể tham gia trao đổi. Internet cũng cho phép truy cập vô vàn thông tin từ khoa học cho đến những chuyện tầm phào. Đó là không gian điều khiển tự động tạo nên một thế giới truyền thông máy tính toàn cầu khó có thể thâu tóm được.

Thông tin gần như có thể len lỏi tới mọi ngóc ngách của thế giới. Phương tiện truyền thông đại chúng đã trở thành công cụ hữu ích đối với giáo dục và cũng là nguồn giải trí cho những ai ít có thời gian hoặc không thể tham gia trong những hình thức giải trí khác. Văn hóa toàn cầu đang trong quá trình hình thành, chịu ảnh hưởng lớn của phương Tây song không phải là cái gì đó độc nhất. Văn hóa với tư cách là hàng hóa mang tính toàn cầu được coi là cơ sở, là xu hướng cho sự chia sẻ thị hiếu trên toàn thế giới. Đó là một bước trên con đường hướng tới một cộng đồng thế giới.

VĂN HÓA CỦA SỰ NGĂN CÁCH

Thực tế thế giới hiện nay là một bức tranh vô cùng phức tạp. Số lượng người nghèo đang tăng lên, trong lúc đó chỉ một số ít người có khả năng truy cập thông tin, kiến thức và nguồn vốn là trở nên ngày càng giàu có. Ranh giới phân cực giữa các nước phát triển và các nước kém phát triển cũng vậy. Người nghèo đang phải đối diện với ảo tưởng về sự giàu có được truyền đi khắp thế giới. Nhưng giống như ảo ảnh, họ chối bỏ khi bạn tiếp cận họ.

Người nghèo cũng bị loại khỏi không gian điều khiển tự động. Ban đầu không gian đó được tạo ra như một dạng truyền thông cho các nhà khoa học và nó chỉ phục vụ những đối tượng có trình độ học vấn cao. Sự bất lợi tăng gấp đôi do nghèo khó và thiếu giáo dục đã chặn đứng việc tham gia của đa số người nghèo. Những đứa trẻ không có điều kiện để có thể sử dụng vi tính trong trường phổ thông sẽ gặp bất lợi trong giáo dục và sẽ còn bị bất lợi ở giai đoạn sau, trong thị trường lao động.

Sự ngăn cách không chỉ là môt vấn đế mang tính kinh tế mà còn đưa đến những hậu quả chính trị và xã hội. Sự ngăn cách dẫn đến văn hóa của sự lãng quên nhân tố con người. Con người tồn tại như là một sinh vật hơn là một con người theo đúng nghĩa của nó. Nhận thức này đã tạo nên một dạng văn hóa của sự khinh thị - đổ lỗi cho chính những người nghèo phải chịu trách nhiệm cho số phận của họ, cho sự nghèo đói của họ, cho sự lạc hậu của họ hơn là lỗi xuất phát từ hệ thống. Ngày nay, những nạn nhân của hệ thống đang chịu sự khiển trách, chứ không phải là sự khiển trách từ chính bản thân hệ thống đó. Điều này đã dẫn tới một dạng văn hóa khác hơn, đó là văn hóa của sự chối bỏ: mỗi cá thể không thuộc về bất cứ cộng đồng nào, không nhận được sự quan tâm, không mang trong mình bất cứ thuộc tính nào của hệ thống bởi hệ thống đó ngày càng trở nên xa lạ đối với họ. Dạng văn hóa này đến lượt nó có thể nuôi dưỡng và hình thành một dạng văn hóa mới, văn hóa của bạo lực và áp bức đang nổi lên ngày nay. Đó là một trong những mối nguy hiểm lớn nhất mà thế giới đang phải đối mặt trong nhiều thập kỷ qua.

SỰ VẬN ĐỘNG CỦA VĂN HÓA

Sự bất bình đẳng không chỉ diễn ra trong khả năng tiếp nhận các ảnh hưởng mới mà còn thể hiện rõ trong chất lượng của những sản phẩm được cung cấp. Ngày càng xuất hiện những trở ngại lớn đối với những xu hướng hướng tới sự đồng nhất dựa trên những mô hình và thị hiếu của Phương Tây. Chẳng hạn, George Ritzer (1993) đã phê phán hiện tượng “Mac Donal hóa” trong xã hội. Đó là quá trình mà các quán ăn nhanh đang ngày càng phổ biến và chi phối đời sống xã hội. “Mac Donal hóa” đã dẫn tới sự đe dọa văn hóa địa phương và làm mất tính nhân văn của quá trình sản xuất bởi nó quá chú trọng đến số lượng mà coi nhẹ chất lượng. Ăn uống theo kiểu Mc Donal dường như trở thành việc tiếp nhiên liệu hơn là việc thưởng thức bữa ăn gia đình cái mà đem đến cảm giác của sự an toàn và lành mạnh. Hiện nay, “Mac Donal hóa” không chỉ giới hạn trong công nghiệp thực phẩm mà đã ăn sâu vào hệ thống phi nhân tính, hệ thống này có thể phá vỡ các mối quan hệ xã hội.

Sự tác động mạnh mẽ nhất của thương mại hóa nằm trong địa hạt của truyền thông đại chúng. Có một nghịch lý là mặc dù tiến bộ công nghệ tạo nên khả năng thông tin vô tận nhưng quá trình thương mại hóa lại giới hạn phạm vi và mức độ của thông tin. Trong suốt những năm 1980, các chính phủ ở hầu hết các nước Tây Âu đã bãi bỏ sự bảo hộ của nhà nước và tư nhân hóa việc lập các chương trình truyền hình. Khi Cộng đồng châu Âu trở thành thị trường khu vực thì thời lượng quảng cáo trên truyền hình châu Âu trở thành một dạng hàng hóa nóng. Có lẽ một nửa dân chúng thế giới đã truy cập vào các kênh truyền hình có tính thương mại. Tin tức cung cấp cho chúng ta ngày nay thông qua một lăng kính tưởng như rộng lớn hơn nhưng trên thực tế chúng ta ngày càng tiếp nhận nguồn thông tin nhỏ hẹp hơn. Xã hội thông tin ngày càng trở nên khó khăn hơn trong việc cung cấp thông tin trung thực. Tất cả các cơ quan từ chính trị, kinh tế đến văn hóa, xã hội, đều có những bộ phận tiếp cận công chúng nhằm vận động, lôi kéo các kênh thông tin như báo chí, truyền hình và giáo dục. Thế giới truyền thông tạo ra những sản phẩm có tính lợi nhuận và thế giới thông tin nhằm tìm kiếm chân lý đang dần dần pha trộn vào nhau. Chức năng chuyển giao và trao đổi những giá trị văn hóa trên các kênh thông tin của chúng ta, đang ngày càng bị thương mại hóa và bị lôi kéo bởi các nhóm lợi ích và quyền lực kinh tế.

SỰ ĐÁNH MẤT BẢN SẮC VĂN HÓA

Nếu chúng ta xem xét phạm vi của những gì mà phương tiện truyền thông đem đến cho chúng ta thì theo Robert Kaplan(1994) “Thế giới của chúng ta bị chia thành hai phần, một phần có những con người của thời đại Heghen, Fukuyama cư trú. Họ là những người khỏe mạnh, được nuôi dưỡng đầy đủ và được trợ giúp bởi công nghệ. Phần còn lại lớn hơn của trái đất được cư trú bởi những con người của Hobbes, họ bị trói buộc vào cuộc sống nghèo nàn, thô tục, dốt nát và ngắn ngủi.”

Trong thế giới bị phân chia này, cấu trúc xã hội của nhiều cộng đồng đang bị phá hủy. Những khác biệt trong khả năng cập nhật với văn hóa toàn cầu và sự đánh mất những giá trị văn hóa do xu thế thương mại hóa của các kênh thông tin là nguyên nhân căn bản. Về lâu dài, việc đầu tư vào công nghệ phức tạp có thể hoàn toàn phá vỡ sự cân bằng. Đây là sự thật, ví dụ như, đối với những công việc xây dựng hạ tầng cơ sở (đường sá, cầu cống…) đòi hỏi dân chúng phải tái định cư. Văn hóa giống như một cơ cấu điều chỉnh cho sự chuyển đổi, sẽ mất mát nếu sự chuyển đổi quá nhanh và quyết liệt. Nói cách khác, đô thị hóa đang tàn phá ghê gớm các nước đang phát triển. Nhiều cộng đồng cảm thấy sợ hãi do những biến đổi xã hội quá nhanh khiến họ không thể đối phó đuợc. Những cộng đồng đó có thể bị phân rã và tan biến trong những thực thể cộng đồng lớn hơn. Hoặc chúng cũng có thể tìm kiếm và quay về với những giá trị và truyền thống cũ. Phạm vi quan tâm của văn hóa vì thế đã bị thu hẹp vào những cộng động nhỏ. Rõ ràng, một nỗ lực cần được tạo nên để bảo tồn bản sắc văn hóa.

Những ai mong muốn làm công việc này xứng đáng được sự ủng hộ của chúng ta. Chúng ta phải nhìn nhận rằng văn hóa có thể trường tồn để không chỉ cung cấp nền tảng vững chắc cho các thành viên trong cộng đồng, mà còn bảo vệ sự đa dạng văn hóa cái mà được coi như là tài sản vô giá cho nhân loại. Không có đẳng cấp trong văn hóa. Những giá trị văn hóa đạt được là sự tích hợp của rất nhiều nền văn hóa khác nhau. Hơn thế nữa, sự hợp tác giữa các nền văn hóa không bao giờ cho phép trở thành hướng đi một chiều mà ở đó chỉ có sự thống trị của những qui tắc và giá trị phương Tây.

CHÍNH TRỊ HỌC VỀ BẢN SẮC VĂN HÓA

Sự hướng nội đến cực điểm có thể thoái hóa thành sự thù địch với bất cứ cái gì là của nước ngoài hoặc chỉ đơn thuần là sự khác biệt. Sự khác biệt tự nhiên giữa các giá trị văn hóa khác nhau có thể dẫn đến một quan niệm mà ở đó “con đường của họ” và “con đường của chúng ta” không còn có thể gặp được nhau. Đây là nơi các nhà lãnh đạo chính trị, khi không tìm được cách giải quyết cho những vấn đề khó khăn, có thể khai thác bằng cách kích động bạo lực. Trên thực tế, bản sắc văn hóa, tôn giáo hoặc những vấn đề về dân tộc, sắc tộc bản thân nó không đủ để kích động sự xung đột. Tuy nhiên, trong kỷ nguyên ngày nay, giới lãnh đạo luôn cảm thấy bị lôi kéo nhiều hơn vào việc chính trị hóa những sự khác biệt về văn hóa và dân tộc khi họ phải cố gắng giải quyết tranh chấp để giành quyền lực hoặc nguồn tài nguyên quý hiếm. Mới đây chúng ta đã chứng kiến sự tăng lên của dạng xung đột liên quan đến bản sắc này, trong đó sự tích tụ thù địch về chính trị và dân tộc đã bùng nổ thành dòng chảy bạo lực không kiểm soát được. Những xung đột liên quan tới bản sắc sẽ dẫn đến hai vấn đề nan giải. Thứ nhất, chúng đưa ra những điều kiện tuyệt đối và vì vậy ít có khả năng để thỏa thuận. Thứ hai, chúng khẩn thiết kêu gọi bản năng gây bạo lực và tàn ác. Cả hai cuộc xung đột ở Rwanda và Bosnia là những minh chứng cho hai dạng vấn đề đó.

HƯỚNG TỚI SỰ ĐA DẠNG VĂN HÓA

Các nhà lãnh đạo thời nay đang đối mặt với sự thách thức về vấn đề hội nhập với văn hóa toàn cầu đang phát triển đồng thời gìn giữ bản sắc văn hóa truyền thống dân tộc. Một mặt, những tiến bộ trong cả hai mặt vật chất và tinh thần dường như chỉ hướng về sự hợp tác toàn cầu với những định chuẩn và giá trị mang tính cơ bản và dành cho tất cả mọi người để thúc đẩy sự phát triển. Những giá trị dành cho tất cả mọi người đôi khi lại trở thành sự thách thức. Sự ủng hộ thuyết tương đối văn hóa khi nằm trong tay của chế độ độc tài dẫn đến điều nguy hiểm. Tôi cho rằng những giá trị dành cho tất cả mọi người không phải là vấn đề lớn, văn hóa thuộc về cái gì cũng không quan trọng. Quan trọng hơn cả là giá trị về quyền của cuộc sống.

Tuy nhiên, có và cần phải có sự thay đổi vùng miền và thay đổi địa phương trên phạm vi toàn cầu. Toàn cầu hóa sẽ chỉ là cái xác vô hồn nếu sự đa dạng văn hóa không được tôn trọng. Nói cách khác, mục đích cuối cùng của chúng ta phải là xã hội mở, dựa trên tự do cá nhân và những cộng đồng văn hóa khác nhau có thể chung sống hòa bình trong xã hội mở. Xã hội trong đó các thành viên của nó tôn trọng lẫn nhau và tôn trọng những người láng giềng, thậm chí ngay cả khi người láng giềng đó không cùng “bộ lạc”. Cách tốt nhất để đạt tới mục đích này trước hết là tăng cường cấu trúc xã hội và loại bỏ sự sợ hãi. Giáo dục cũng như văn chương, âm nhạc và thể thao là công cụ có giá trị để nâng cao hiểu biết lẫn cho nhau. Bên cạnh đó, yếu tố không gian liên quan đến ý nghĩa về ranh giới do con người định ra giữa bộ phận với toàn thể cũng cần được xem xét. Điều này nhắc đến sự cần thiết để thúc đẩy việc tự quản văn hóa địa phương và việc giữ gìn sự đa dạng văn hóa. Thứ ba là yếu tố thời gian. Các quốc gia đã phát triển có hàng trăm năm cần thiết để xây dựng xã hội dân chủ. Nền văn hóa của họ từ từ chuyển đổi sang điều kiện mới. Tuy nhiên, các quốc gia khác, đặc biệt là quốc gia ở những phần xa xôi nhất trên thế giới, đã trưởng thành và sống sót qua nhiều thế kỷ bị cách ly và cô lập. Chúng ta không thể mong đợi rằng trong mười hoặc hai mươi năm nữa, những nền văn hóa này sẽ thích nghi hoặc đi tới việc chịu chấp nhận sức mạnh bên ngoài mà không đánh mất bản sắc của họ. Hãy dành thời gian cho họ. Cuối cùng, phải tôn trọng nhân quyền. Theo thời gian, khi mà các xã hội đều phấn đấu cởi mở hơn, tự quản hơn, đa dạng hơn, những cuộc xung đột mới có thể phát sinh. Sự phát triển của nhà nước, quốc gia, thị trường, thành phố không thể chiếm chỗ mà không xung đột. Tự thân nó là một dạng xung dột. Xung đột là không thể tránh khỏi, chúng ta chỉ có thể quản lý được và giới hạn được với sự trợ giúp của quá trình dân chủ đang bắt đầu từ điểm khởi hành: việc giữ gìn nhân quyền. Đó là điều đảm bảo tốt nhất để xây dựng xã hội mà với xã hội đó chúng ta có thể tránh được xung đột do leo thang về bạo lực.

Văn hóa giống như dòng sông. Sông uốn khúc và chảy theo hành trình riêng của nó. Sông là cội nguồn của cuộc sống. Chúng ta tắm trong sông và uống nước của nó. Không có sông, đất phát triển cằn cỗi. Sông được nhiều dòng suối nhỏ cung cấp nước sạch. Những dòng suối không thể bị chặn để rồi sông bị đục và tù đọng. Nếu sông dâng thành dòng nước lũ và ngập lụt, sông mang sức mạnh tàn phá. Sau đó chúng ta phải đào kênh để bảo vệ cuộc sống. Chúng ta phải lái dòng chảy vào giữa một cách thận trọng và từ từ, và phải nhận thức rằng văn hóa dẫu không phải là thuốc chữa bách bệnh nhưng văn hóa luôn luôn là xu hướng chủ đạo của phát triển.

Nguồn: Người dịch cung cấp