Người Raglai từ lâu sinh sống ở các vùng núi có độ cao trên dưới 500 mét, họ tập trung đông nhất ở tỉnh Ninh Thuận (hơn 50% tổng dân số tộc người), tỉnh Khánh Hòa, một số khác sống rải rác trên vùng núi các tỉnh Bình Thuận, Lâm Đồng. Ở Khánh Hòa, người Raglai chiếm đa số ở hai huyện Khánh Sơn, Khánh Vĩnh, một ít sống ở xã Cam Thịnh Tây, Cam Phước Tây, Sơn Tân, thị xã Cam Ranh, ở huyện Diên Khánh, Ninh Hòa, hiện nay có một vài hộ sinh sống ở thành phố Nha Trang. Từ sau năm 1975, người Raglai cùng cả nước xây dựng chủ nghĩa xã hội với xuất phát điểm của một nền kinh tế lạc hậu, thô sơ, lấy nương rẫy làm phương thức chủ đạo.
    Cùng với quá trình sinh tồn và phát triển, người Raglai ở Khánh Hòa đã sáng tạo nên văn hóa dân gian của mình. Nhưng, truyền thống văn hóa biển của tộc người Raglai ở Khánh Hòa thể hiện như thế nào trong văn hóa dân gian của họ và những tàn tích về văn hóa biển còn lưu giữ gì trong các giá trị văn hóa hôm nay? Chúng ta thử xét nội dung của văn hóa được thể các lĩnh vực ngữ văn dân gian (thành ngữ, ca dao, dân ca, sử thi,…); nghệ thuật dân gian (kiến trúc tạo hình, hội họa, trang trí dân gian, nghệ thuật biểu diễn…); tri thức dân gian (môi trường tự nhiên, con người, ứng xử xã hội, sản xuất…); tín ngưỡng, phong tục và lễ hội, qua đó tìm lại những nét nào còn dính dáng đến văn hóa biển như nhận định của một số nhà nghiên cứu khi nói về tộc người này.
    Trong ngữ văn dân gian, suốt 14.840 câu trong 28 khúc hát của Akhàt Jucar Udai - Ujàc đã có hơn 10 lần những nhân vật trong chuyện ra sông to biển lớn để tắm gội, tẩy rửa mọi ám ảnh hoặc nhờ cậy thần linh ở biển khơi giúp đỡ.

    Sau đây là những lần tiêu biểu nhất trong chuyện:
Chàng Udai sau khi dùng phép linh đốt sạch nhà to, kho tàng, thiêu sống vợ chồng người Cọp, tuốt gươm chém chết Chicapa Via Rawơi - con gái của họ, Udai mang xác em là nàng Nãi Tiluiq ra bờ nước sông to biển lớn để xóa sạch mọi ám ảnh của gia đình nhà Cọp:

    Cũng tại sông to biển lớn hai người con gái vua Chăm là Nãi Via (người chị) và Nãi Riya (người em) xin phép cha mẹ ra sông to biển lớn để tắm rửa. Tại đây, hai anh em Udai và Nãi Tiluiq hóa thành hai con ruồi bay vào miệng nàng Via. Nàng Via thấy nặng tay nặng chân, biết mình đã có thai…

    Chúng nó xin phép với mẹ cha:

    Nàng Via bị hàm oan mắc tội với vua cha với chàng Chita (chồng chưa cưới) bị ruồng bỏ nơi lối kiến đường voi. Được chim Quạ thần hai lần cứu thoát, nàng Via chỉ còn một đường duy nhất là rời bỏ kinh thành vua cha, tìm ra bờ nước sông to biển lớn:

    Udai đầu thai ra kiếp khác tự đặt tên mình là Ujàc, vừa lọt lòng chàng đã đòi xuống biển tắm:
…Sau đó nàng Via tự mình sinh con trai
Vừa lọt lòng mẹ cậu ta đã cất tiếng nói:

    Sau khi giết sạch cả nhà vua Chăm, thiêu hủy toàn bộ lầu to đài lớn, Ujàc trả công cho cậu Gà trống thần, trả ơn cho cậu Công. Hai anh em lại ra sông to biển lớn tắm rửa mọi tị hiềm hãm hại:
…Chàng Ujàc làm xong mọi chuyện… rồi nói:

    Hulơu Valàc nghe tiếng của chàng Ujàc đã đến hỏi nàng Via mẹ của Ujàc về làm vợ. Nhưng sau đó Hulơu Valàc ngược đãi nàng Via, đánh chết nàng vứt ở lối kiến đường voi, được Quạ thần một lần nữa cứu sống. Chàng Ujàc đến đánh đuổi Hulơu Valàc, xong chàng lại ra bờ sông to biển lớn để tắm gội:

    Hai anh em Ujàc và Nãi Tahla rẽ nước xuống gặp vua Thủy tề và hai anh em đã cưới hai chị em con Vua Thủy tề:

    Hulơu Valàc muốn trả thù xưa đến cầu viện Putau Tuwaq là vua chủ thần linh biển khơi giúp đỡ chống lại Ujàc nhưng không thành, Ujàc lại được chàng Jiphác là con trai của Putau Tuwaq giúp đỡ dùng phép linh vượt lên từ biển mênh mông cùng với vợ và hai con của Ujàc đánh diệt Hulơu Valàc và các thế lực thần ác.
Nàng Via, mẹ của Ujàc dùng gươm giết chết Hulơu Valàc - người chồng tàn ác của mình và muốn đưa xác ông ta về sông to biển lớn để tẩy rửa mọi tội lỗi nhưng Ujàc không chịu, chàng nói: Hãy để ông ấy ngủ yên tại tảng đá thần, cây cau thần một góc.
    Đất nước thanh bình mọi người cùng nhau ra bờ sông to biển lớn để làm lễ tẩy rửa

    Mặc dù không cần tính toán ở mức độ chính xác, nhưng ta cũng có thể thấy được sự xuất hiện của sông to biển lớn vào khoảng trên dưới 2% của toàn bộ Akhàt Jucar Udai - Ujàc.
Trong các bản thảo sử thi Akhàt jucar Raglai chúng tôi vừa hoàn thành có thể thống kê được số lần xuất hiện của biển lớn (tasìq), con sông lớn (kròc) như sau:
Awơi Nãi Tilơr: 160 lượt và vua thần biển xuất hiện đến 433 lượt trong 54 khúc hát.
Amã dam CuvauVongcơi: 104 lượt /24 khúc hát
Amã dam ChiSa: 63 lượt/ 21 khúc hát.
    Thần biển (putau Tuwaq) trong các Akhàt jucar Raglai ban đầu luôn làm khó dễ các nhân vật chính trong câu chuyện như hợp quân cùng với Hulơu Valàc để đánh chàng trai Raglai Ujàc (Udai-Ujàc), bắt nàng Tilơr cống nạp trầm hương bằng đùi, ngà voi cao bằng đầu (Awơi Nãi Tilơr); nhưng chính sau này lại giúp cho họ đánh thắng quân xâm lược Cur, Jawa hay đánh bại kẻ thù hung ác Hulơu Valàc. Thần biển kết thân với người Raglai bằng cách cho con trai của mình (Jiphàc trong Udai-Ujàc), cho công chúa con của mình là hai nàng Saien, Matien cưới những các cô gái, các chàng trai chiến binh Raglai dũng cảm tài ba. Vợ của putau Tuwaq cũng chính là vị nữ thần Via Valìq dạy cho người Raglai biết đập bông dệt vải.
Những chàng trai, cô gái Raglai được sinh ra ngay trên bờ biển, cạnh những con sóng bạc đầu luôn luôn trở thành con người tài giỏi. Chúng lớn nhanh như cây bí đỏ ban đêm, lớn như cây bầu ban ngày.
    Không chỉ giúp cho các chiến binh, giúp cho tất cả mọi người rửa hết mọi chuyện ô uế, tị hiềm hãm hại, nước sông, nước biển cũng còn giúp cho chú trâu thần cởi lốt hóa thành người (Amã CuvauVong cơi). Con sông thần lớn cũng chính là nơi chàng trai Raglai ChiSa gặp cô gái con những vị thần linh để kết thành đôi lứa; Những đám cỏ non, những cánh đồng bằng phẳng xanh rì trong các chuyện cổ akhàt ter, các thành ngữ Raglai đều được đặt trên những con đường ra biển lớn sông to. Truyền thuyết Raglai kể lại núi cô Tiên (phía Bắc thành phố Nha Trang) nằm xõa tóc, đầu hướng về núi, chân thả xuống biển chính là hình ảnh của nữ thần Tilơr chặn đường đàn voi thần để xin ngà cống nạp cho vua thần biển putau Tuwaq. Tảng đá lớn nơi nàng Tilơr giặt giũ áo bào chiến trận là Hòn Chồng ngày nay ở tỉnh Khánh Hòa (phường Vĩnh Hải, Nha Trang, Khánh Hòa).
    Trong Cơi Vaxiri Mỏq Vila (Ông trồng cây, Bà xây núi), một câu chuyện có âm hưởng như chuyện Sự tích cha Rồng - mẹ Tiên của người Việt. Câu chuyện kể lại nguồn gốc của các dòng họ Raglai mang đầy tính huyền thoại, nhưng ở đây sinh ra con cháu không phải là thần thánh mà chính những con người trần gian. Đó là hai anh em ruột được Cơi Vaxiri Mỏq Vila cứu sống trong một cơn Đại hồng thủy, tất cả đều chết hết trong biển lớn. Và cũng từ đây con người sinh sôi phát triển từ hai người sống sót…
    Theo chân các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian trong các đợt điền dã, tham gia các buổi liên hoan văn hóa văn nghệ của bà con Raglai trong các palơi, ta vẫn thường nghe nhắc đến những chiếc bè, chiếc tàu màu trắng được thả theo con suối xuôi về sông to biển lớn trong các làn điệu dân ca Raglai.

    Viếng một lễ bỏ mả của người Raglai chúng ta lại thấy hình ảnh chiếc thuyền Kơgoq trắng được tô điểm hoa văn ngự giữa nóc nhà mồ, thật nhỏ bé so với thiên nhiên hùng vĩ giữa màu xanh của núi rừng trùng điệp. Phải chăng con tàu trắng đưa linh hồn của họ trở về lại nơi xuất phát của cha ông, của tổ tiên ngày trước.
Trong thế giới tâm linh của người Raglai, thần biển cùng với thần đất, núi, rừng ở tầng mặt đất trong cõi trần gian. Ta có thể mô hình hóa về thế giới quan của họ như sau:
 
    Trong các cuộc lễ tạ, lễ cúng cầu an của người Raglai ở Khánh Hòa hiện nay vẫn phổ biến việc làm các con bè trắng là tàu, thân cây chuối. Trên con bè để một hay ba ly (cắt cây lồ ô thành ly) rượu trắng, vài miếng trầu cau, có thể bỏ thịt, cơm… Sau khi cúng, họ mang ra bờ sông, bờ suối thả cho con bè trôi theo dòng nước. Khi đi điền dã ở xã Thành Sơn, chúng tôi đã nghe ông Cao Xà Buôn cho biết rằng: Đối với người Raglai, khi trong nhà có người bị tai nạn như cây đè, cọp vồ, chết bất đắc kì tử, chết do nguyên nhân nào đó mà không phải do già yếu… họ đều làm con bè thả xuống suối cùng với lễ vật để cầu mong nhang (Ỳac) đừng làm hại người khác trong gia đình nữa. Con bè sẽ chở lễ vật xuôi về biển, về với ông bà (?).
Trong đồ dùng hàng ngày hiện nay của người Raglai, chúng ta vẫn còn thấy hoa văn như sóng biển trên ống đựng tên của họ, hay ở đường diềm cà chăn (váy) của những phụ nữ Raglai già vẫn còn mang tại một số palơi ở huyện Khánh Sơn.

________________________
1. Ngô Đức Thịnh, Văn hóa, văn hóa tộc người và văn hóa Việt Nam, Nxb KHXH, Hà Nội, 2006, tr.228.

Nguồn: Normal 0 false false false MicrosoftInternetExplorer4    http://vanhoanghethuat.org.vn/2007.10/trankiemhoang.htm