Toàn cảnh khu thánh địa Monte Alban
Monte Alban là một thành phố tôn giáo, chính trị và dân sự. Thành phố có một khu thánh địa ở trung tâm đỉnh đồi. Bao quanh thánh địa là hàng loạt những khối kiến trúc gò nổi trải dài theo bốn cạnh bao quanh. Ở ngữa là một quảng trường lớn (300mx200m) có đài trung tâm dùng làm nơi tiến hành nghi lễ hay sinh hoạt chính trị cộng đồng. Hai đầu nam bắc của quảng trường là các đài cao, bên dưới là hệ thống phòng ốc và đường dẫn chằng chịt. Đài phía nam có quy mô hơn cả, có đường dẫn lên đài là một lối đi nhiều bậc thang được chạm khắc rất tinh xảo. Xung quanh thánh địa là các quần thể lăng mộ, đền thần và các công trình công cộng khác. Nhà dân cư rải rộng ra xung quanh ngọn đồi và kéo dài khắp thung lũng.
Sơ đồ trung tâm Monte Alban
Thành bang Monte Alban thời kì này rất mạnh mẽ về quân sự và chính trị. Tầm ảnh hưởng của nó phủ rộng khắp thung lũng Oaxaca và các cao nguyên bao quanh. Trong suốt quá trình lịch sử, Monte Alban đã mở nhiều cuộc chiến tranh chinh phục các lãnh thổ lân cận và mở rộng tầm ảnh hưởng của mình. Các nhà khảo cổ tìm thấy một lớp tường dày khỏi bao quanh để bảo vệ thành phố không bị tàn phá bởi kẻ địch từ bên ngoài. Một bức tường được trạm khắc còn nguyên vẹn tả cảnh các chiến binh Monte Alban đang hành xử hơn các tù binh ngoại tộc. Trong quan hệ với thành bang khổng lồ Teotihuacan ở thung lũng Mexico phía Bắc, Monte Alban luôn có gắng giữ vị thế đối tác suốt một thời gian dài trước khi sụp đổ vào khoảng thế kỷ 7 – 8 sau Công nguyên và bị người Mixtec thay thế.
Thung lũng Oaxaca Chữ viết Zapotec cổ
Như đã nói, cư dân làm chủ Monte Alban là người Zapotec. Đa phần họ là nông dân, một bộ phận khác hành nghề buôn bán. Họ trồng trọt ở những mảnh ruộng (rẫy) nằm rải rác khắp thung lũng. Thành bang Monte Alban có hai thời kì hưng thịnh: giai đoạn đầu Công nguyên và giai đoạn thế kỷ thứ 6 -8. Vào đầu Công nguyên, Monte Alban có thể đạt đến mức dân số 17.200 người, đến giai đoạn hưng thịnh sau dân số có thể lên đến 35.000 người. Dân số tăng nhanh, tiềm lực mạnh đã khiến Monte Alban trở thành trung tâm văn minh lớn nhất và có ảnh hưởng nhất của người Zapotec trong suốt gần một thiên niên kỷ.
Các dazante
Monte Alban ngày nay còn lưu lại hơn 300 bức chạm khắc đá đặc sắc thể hiện hình ảnh của các “danzante” (các vũ công). Tất cả họ đều là nam giới, được chạm trong nhiều tư thế, điệu bộ uốn éo, xoắn tít tay chân vào nhau. Tất cả đều trong trạng thái lõa thể, một số bị cắt mất bộ phận sinh dục. Các chi tiết này mặc nhiên gây cho chúng ta một câu hỏi: thực chất họ có phải là những vũ công danzante? Câu trả lời là: không! Các nghiên cứu khảo cổ học cho thấy, họ không phải là những vũ công mà là những tù binh, chính xác là các thủ lĩnh của các bộ lạc thù địch (được cho là người Olmec) bị bắt và tra khảo tại Monte Alban. Cũng có ý kiến cho rằng họ là những nạn nhân hiến tế trong các nghi lễ cầu phần thực của cư dân trong thành. Ngoài ra, tại trung tâm Monte Alban còn có một tượng đá to hình mũi tên nổi bật hơn tất cả các tảng đá khắc khác, được cho là bia chiến thắng của người Zapotec cổ đại.
Các dazante
Cư dân Monte Alban thời đầu công nguyên đã có chữ viết, loại chữ tượng hình đơn giản, song số lượng khá hạn chế. Ngoài các chữ số ra, người ta tìm ra được khoảng 80 đến 90 chữ khác nhau còn lưu lại. Các hình vẽ danzante nói trên được cho là mang những ý nghĩa khác nhau. Ngoài ra, hai bia đá (số 12, 13) còn sót lại ở Monte Alban cho ta thấy một số ký tự tiêu biểu của chữ viết Monte Alban. Tuy vậy, giới nghiên cứu vẫn chưa tìm ra ý nghĩa của tất cả các chữ viết này do chúng quá ít để có thể giải mã một cách có hệ thống. Người Zapotec sử dụng chữ viết với hai mục đích chính: chuyển tải thông tin quân sự (hiệu lệnh chiến đấu) và thông điệp ngoại giao (cụ thể là với thành bang Teotihuacan). Khoảng thế kỷ thứ 10 sau CN, loại chữ này bị thất truyền và bị thay thế bằng kiểu chữ của người Mixtec.
Một số họa tiết khác cho thấy cư dân Zapotec cổ sử dụng loại thánh lịch và dương lịch cổ phổ biến vùng Trung Mỹ (xem kỳ 1). Người Zapotec đặt tên 20 ngày trong tháng thánh lịch theo tên các sự vật hay hiện tượng như sau:
Trong đó, các sao số 2 (sấm chớp), số 7 (con hươu), số 12 (cây xà phòng) và số 17 (động đất) được người Zapotec ưu tiên chọn làm ngày đầu năm thánh lịch vì cho rằng các sao này sẽ “gánh” hết “gánh nặng” cho cả năm. Mỗi người đều mang một tên sao riêng, ai sinh vào ngày nào của thánh lịch thì lấy tên sao ngày ấy.
Tôn giáo Zapotec theo tính đa thần giống như người Olmec trước đó. Người Zapotec đa phần là cư dân nông nghiệp nên rất coi trọng yếu tố mưa. Có lẽ vì thế hình ảnh thần mưa Ciciyo phổ biến hơn cả. Trong văn hóa của họ còn có nhiều vị thần khác nữa nhưng các di vật để lại quá ít để tìm hiểu thấu đáo.
Monte Alban lụi tàn vào thế kỷ thứ 8. Dân Zapotec bỏ di, người Mixtec lại đến, chia nhỏ thành bang Monte Alban và để lại trên đó nhiều di chỉ mộ táng và vật phẩm tôn giáo khác của mình.
Phụ nữ Zapotec hôm nay
Sơ đồ khảo cổ Monte Alban
Vị trí Monte Alban ở Trung Mỹ
