Phóng viên: Thưa giáo sư, người Việt vốn trọng tình, trọng sự hòa thuận, luôn cẩn thận từ lời ăn tiếng nói để giữ gìn, bảo vệ các mối quan hệ trong gia đình và cộng đồng. Vậy mà, giờ đây, lối “nói chuyện bằng dao kiếm” lại có xu hướng nảy nở tràn lan. Giáo sư có nhận xét gì về tình trạng trên?
 |
|
Giáo sư - Tiến sĩ khoa học Trần Ngọc Thêm |
Giáo sư Trần Ngọc Thêm: Chúng ta đang sống trong một giai đoạn chuyển tiếp từ văn hóa truyền thống đến văn hóa hiện đại, từ văn hóa nông thôn đến văn hóa công nghiệp, từ văn hóa nông thôn làng xã đến văn hóa đô thị. Trọng tình, trọng nghĩa là sản phẩm của văn hóa nông nghiệp làng xã truyền thống. Tuy nhiên, văn hóa truyền thống dựa trên tính cộng đồng làng xã đang bị phá vỡ quá nhanh, không còn phù hợp với môi trường mới. Tuy đâu đâu ta cũng thấy treo biển “làng văn hóa”, “khu phố văn hóa”, nhưng trên thực tế ở không ít nơi trên là bảng văn hóa, dưới là đống rác, là bơm kim tiêm vứt bừa bãi.
Trong khi đó, những giá trị văn hóa mới mới đang hình thành, chưa đủ để thay thế hoàn toàn văn hóa nông nghiệp. Những giá trị văn hóa mới hoặc xây dựng mãi nhưng chưa hình thành như việc xây dựng ý thức thượng tôn pháp luật; hoặc, chưa kịp hình thành đã bị “chết yểu”, thoái hóa rồi: những “công bộc” của dân là những hạt giống tốt của nền văn hóa mới nhưng một bộ phận lại bị biến chất, cửa quyền, ăn hối lộ, thậm chí cả tham nhũng. Có thể nói, văn hóa nước nhà đang ở ngã ba đường, văn hóa truyền thống tốt đẹp thì đã bị giải cấu trúc, trong khi văn hóa kỷ cương chặt chẽ, ý thức thượng tôn pháp luật như ở các nước phát triển thì lại chưa hình thành. Đó là nguyên nhân cơ bản của lối “nói chuyện bằng dao kiếm”.
Trong bối cảnh đó, chủ nghĩa thực dụng lan tràn, đồng thời nhiều giá trị văn hóa quan trọng mang bản sắc truyền thống lại bị giải thiêng. Niềm tin tâm linh, tôn giáo không còn như xưa. Xưa, đến với chùa bằng lòng thành kính, bằng niềm tin thì giờ đây, nhiều người đi chùa chiền là để trục lợi, mua bán, trả treo với thánh thần: xin thánh thần cho lộc mua bán, mong được lãi gấp 5 gấp 10, mặc cả nếu được như vậy thì năm tới sẽ quay lại đáp lễ. Không còn trong sạch nữa. Nhiều hiện tượng xấu xâm lấn. Niềm tin tâm linh, niềm tin tôn giáo không còn như trước. Niềm tin về pháp luật kỷ cương lại chưa được tròn trịa. Pháp luật chưa nghiêm, đồng tiền vẫn có sức mạnh có thể thay đổi mọi thứ, một khi cái gì không mua được bằng tiền thì có thể mua được bằng rất nhiều tiền thì kẻ xấu sẽ không có gì để sợ và không biết sợ là gì. Cùng với đó, đạo lý tôn ty trật tự, nhất là tôn ty trật tự trong gia đình cũng đang bị phá vỡ, phai nhạt; cái tình, cái nghĩa bị xem nhẹ. Cha con giành giật nhau tiền đền bù giải tỏa. Thậm chí, nhiều khi ham, chạy theo vật chất tầm thường mà hạ thấp phẩm giá như vụ tranh nhau miếng ăn trong bữa buffer giảm giá mới đây…
Rất nhiều trường hợp bình thường được nhận xét là hiền lành, ngoan ngoãn, nhưng phút chốc bỗng biến thành một con người khác với hành động vô cùng man rợ, hung bạo, như vụ Đặng Trần Hoài giết, hiếp 2 trẻ em ở Hà Nội. Phải chăng, trong bối cảnh đô thị hóa và hội nhập, khi tính cộng đồng và tính ổn định trong từng gia đình không còn vững chắc nhưng cái “tôi” cá nhân lại chưa được giải phóng đã dẫn đến những cách thể hiện cái “tôi” lệch lạc như hiện nay?
Xã hội VN trước đây bao cấp một cách toàn diện, cộng đồng bao cấp cá nhân, gia đình bao cấp con cái dẫn đến tình trạng con người bị lệ thuộc, có thói quen ỉ lại, dựa dẫm, không có bản lĩnh, không tự lập. Thành ra hiện nay, khi cá nhân được giải phóng (dẫu chưa hoàn toàn) thì những cá nhân do không đủ bản lĩnh để tự lập, không đủ khả năng tự chủ bản thân, lại có phông văn hóa quá mỏng đã không đủ sức kiềm chế, điều tiết tâm lý và hành vi. Những người có hành động man rợ như Lê Văn Luyện, Nguyễn Đức Nghĩa, Đặng Trần Hoài… đều có tuổi đời còn trẻ, học hành chưa đến nơi đến chốn. Khác với những nền văn hóa coi trọng cá nhân như phương Tây chú trọng rèn luyện bản lĩnh cho mỗi thành viên từ khi còn rất nhỏ, văn hóa VN do có truyền thống bao cấp toàn diện nên những cá nhân trên vẫn là “chưa chín”, còn bốc đồng, cảm tính… Tất cả những yếu tố trên cộng với sự tấn công của các loại kích thích vật chất (ma túy, thuốc kích dục, bia rượu), và tinh thần (phim ảnh khiêu dâm, bạo lực, game) – Nghĩa và Luyện đều nghiện game bạo lực, và sự tiếp tay của truyền thông – đưa tin giật gân, câu khách, phản cảm đến mức vô cảm – khiến cho người xấu bắt chước làm theo và có những hành động bột phát khôn lường.
 |
|
Thanh thiếu niên chậm tiến trong buổi gặp gỡ lãnh đạo Thành ủy TP Đà Nẵng ngày 12-7-2012. Ảnh: NGUYỄN HÙNG |
Nhiều mâu thuẫn phát sinh trong cuộc sống không được người trong cuộc trình báo cơ quan chức năng mà thường tìm cách tự xử và nhiều khi dẫn đến hậu quả đau lòng (con giết cha, chồng giết vợ, vợ giết chồng). Mặt trái - bệnh tùy tiện – này khó khắc phục?
Bệnh tùy tiện với biểu hiện chưa quen sống và làm việc theo pháp luật là mặt trái của tính linh hoạt trong văn hóa cổ truyền. Nhưng chuyện tự xử này không chỉ do bệnh tùy tiện, mà là còn do truyền thống văn hóa Việt Nam luôn luôn muốn tách việc gia đình ra khỏi việc xã hội: việc xã hội thì xã hội giải quyết, còn việc gia đình thì giải quyết trong gia đình; trong nhà đóng cửa bảo nhau. Hiếm người Việt Nam nào lại đi kêu chính quyền đến xử lý chuyện gia đình mình. Với truyền thống văn hóa trọng tình nên chốn cửa quan vẫn có chuyện bên ngoài là lý, bên trong là tình khiến người dân chưa tin tưởng. Trong khi quản lý xã hội thì lỏng lẻo, thực thi pháp luật chưa nghiêm, nên người dân vẫn còn suy nghĩ vô phúc mới đáo tụng đình, dẫn đến ngay cả chuyện xã hội cũng ngại đến công quyền, mà thường thích tự xử lý. Ngay chuyện Đặng Trần Hoài hiện nay trên diễn đàn mạng cũng đang có không ít ý kiến muốn được cảnh sát thả ra để cho dân tự xử!
Không những mặt trái của văn hóa cổ truyền bộc lộ, dẫn đến nhiều vụ việc đau thương. Cũng có khi, mặt tích cực như lối sống giao hòa, cởi mở với tự nhiên lại vô tình trở thành… điều kiện thuận lợi của tội phạm, nhất là tội phạm hiếp dâm. Giáo sư nghĩ gì về thực tế này?
Lối sống giao hòa, cởi mở chỉ ưu việt khi ở trong cộng đồng làng xã, mọi người biết, tin tưởng nhau. Còn lối sống ấy ở trong hoàn cảnh môi trường xã hội đã có nhiều thay đổi như hiện nay thì có khi dẫn đến tai họa. Mẹ hai bé gái bị Đặng Trần Hoài giết, hiếp khi vắng nhà đã ân hận vì chủ quan bỏ bê con cái, chồng đã bảo ở nhà trông con mà vẫn đi làm. Để con gái nhỏ ở nhà mà lại không khóa cửa, nhà mở tênh hênh, ai vào cũng được. Giao hòa, cởi mở phải tùy nơi, tùy người. Rõ ràng, con người Việt Nam mang theo văn hóa nông thôn thoát ra khỏi nông thôn đã chưa thích ứng được với hoàn cảnh mới. Từ cá nhân đến quản lý nhà nước đều chưa chuyển đổi, thích nghi kịp. Khi môi trường xã hội thay đổi thì phải có cách sống mới phù hợp, chứ không thể mang văn hóa làng xã vào đô thị được. Cũng như việc ở quê phát bản tin qua loa phóng thanh thì được, chứ ở thành phố lại cũng làm như vậy thì không thích hợp.
Giải pháp văn hóa nào có thể phòng ngừa, hạn chế những vụ án kinh hoàng?
Lâu nay, chúng ta luôn nói văn hóa là gốc, là động lực của phát triển. Nhưng khi đi vào xử lý các vụ việc cụ thể, chúng ta lại luôn quên yếu tố văn hóa, con người mà chỉ đề cao yếu tố kinh tế, kỹ thuật. Cho nên việc đầu tiên là cần thực sự coi trọng văn hóa, khôi phục và đề cao các giá trị tinh thần bằng hành động, chứ không chỉ nói suông.
Trước, do lối suy nghĩ giản đơn và tư duy quản lý kém nên ta đã bỏ mất giá trị tâm linh. Trong cuộc sống còn người giàu kẻ nghèo, người khôn kẻ dại thì tôn giáo còn tồn tại. Niềm tin vào cõi vô hình, tin rằng làm ác sẽ bị báo ứng sẽ giúp những kẻ như Đặng Trần Hoài tự giữ mình, tự kiềm chế mình.
Môn giáo dục công dân trong nhà trường cần được coi trọng đúng mức, hiện nay nội dung thì nhàm chán, thầy không biết dạy, nên trò không thích học. Vì vậy ngành giáo dục cần sớm đầu tư, đổi mới để tăng cường giáo dục kỹ năng sống và ý thức tôn trọng luật pháp.
Không những vậy, việc dạy văn hóa dân tộc không nên chỉ bó hẹp trong các trường CĐ-ĐH khối xã hội nhân văn, mà cần giáo dục truyền thống văn hóa rộng rãi cho tất cả các ngành và rất cần đưa vào trường phổ thông. Việc học môn lịch sử (mà hiện nay thường có kết quả thi kém nhất), cũng rất cần được đổi mới một cách cơ bản.
Đồng tiền và các giá trị tinh thần cần được đưa trở về đúng chỗ của nó. Trong thời kỳ chiến tranh, nhờ giá trị tinh thần được đề cao mà đất nước đã vượt qua vô vàn khó khăn. Khi kinh tế thị trường phát triển, nhà nước hô hào làm giàu là cần nhưng đến mức đồng tiền lấn át tất cả, trong khi các giá trị tinh thần thì bị xem nhẹ và đảo lộn như hiện nay là không ổn.
Thứ đến, nhà nước với hệ thống pháp luật có trách nhiệm bảo vệ an toàn cuộc sống người dân, kẻ ác phải bị trừng trị ở mức đủ sức răn đe, giáo dục. Bộ máy công quyền phải đảm bảo đủ điều kiện để trong sạch. Việc cấp tiền dưỡng liêm cho ngành cảnh sát mà Đà Nẵng làm là không mới (đã có từ thời Lê sơ), nhưng trong bối cảnh hiện nay thì là cần thiết và cần nhân rộng. Kèm theo phụ cấp phải có chế tài xử lý mạnh những cán bộ công chức nhận hối lộ, không làm hết chức trách, phận sự của mình. Việc dưỡng liêm không nên coi là tiền cho thêm mà là phần tiền mà người lao động xứng đáng được hưởng nhưng chưa được hưởng. Dần dần phải tiến tới trả lương tương xứng với công sức người lao động bỏ ra, để người lao động sống được với nghề mình đã chọn, không phải lăn tăn “nghề trái, nghề phải”.
Cũng không nên chạy theo các nước phát triển một cách thiếu cơ sở khoa học như trong việc hạn chế án tử hình, giảm án tha tù trước thời hạn. Trong khi ở các nước phát triển bộ máy công quyền làm việc tốt, ý thức pháp luật của người dân cao, người ta mới có thể nghĩ đến chuyện hủy bỏ án tử hình, giảm án tha tù trước thời hạn. Ở đất nước chúng ta việc quản lý chưa vào nề nếp, ý thức pháp luật thấp, thì mọi tội phạm cần được xử lý nghiêm minh.
Một khi đội ngũ công bộc trong sạch, pháp luật bảo vệ được tài sản và tính mạng của người dân thì mới có thể khôi phục được kỷ cương và được người dân tin tưởng.
"Trong thời kỳ chiến tranh, nhờ giá trị tinh thần được đề cao mà đất nước đã vượt qua vô vàn khó khăn. Khi kinh tế thị trường phát triển, nhà nước hô hào làm giàu là cần nhưng đến mức đồng tiền lấn át tất cả, trong khi các giá trị tinh thần thì bị xem nhẹ và đảo lộn như hiện nay là không ổn"
Xin cảm ơn giáo sư!
Nguồn: Tác giả
Các vụ việc tiêu biều được nhắc đến trong bài:
Chuyên đề : Vụ án Nguyễn Đức Nghĩa
Lê Văn Luyện đã đột nhập tiệm vàng và ra tay tàn độc ra sao?
Rùng rợn vụ hiếp dâm bé 8 tuổi, chém chết bé 4 tuổi [Đặng Trần Hoài]
