“Nước U Minh có bao giờ phai nhạt;
Người U Minh vẫn chan chứa ân tình”
(ca dao U Minh)
Bản đồ tỉnh Kiên Giang
Vị trí U Minh Thượng và An Minh
U Minh, tên gọi chung của cả một vùng đất rừng ngập mặn và rừng nước lợ nằm ở phía tây và tây bắc bán đảo Cà Mau, trên đại thể có thể phân thành hai tiểu vùng: (1) tiểu vùng rừng ngập mặn U Minh Hạ (thuộc tỉnh Cà Mau); và (2) tiểu vùng rừng nước lợ U Minh Thượng (thuộc tỉnh Kiên Giang). Hai khu vực này được phân chia bởi nhiều hệ thống kênh rạch nối tiếp nhau. Cư dân hai tiểu vùng U Minh có thể giao thông qua lại trên con sông Trèm Trẹm – cái tên mà chỉ nghe qua đã thấy hay hay, cái tên như có một hấp lực đặc biệt thôi thúc người ta tìm về. Nhắc tới sông Trẹm và vùng miệt thứ, ta không thể không nhắc tới đôi tình nhân Triệu Vỹ - Mỹ Lan từng nổi tiếng một thời ở Nam Bộ trong tiểu thuyết Bên dòng sông Trẹm của tác giả Dương Hà (ra mắt năm 1952).
Dòng sông Trẹm
Trước lúc lên đường
Là một bộ phận quan trọng của U Minh, U Minh Thượng còn được hiểu là tiểu vùng miệt thứ Kiên Giang, nó trải dài trên một không gian rộng bao gồm các huyện An Biên, An Minh, U Minh Thượng và Vĩnh Thuận. U Minh Thượng gắn liền với nhiều di tích văn hóa Óc Eo như Gò Vua, Cạnh Đền, với vùng căn cứ cách mạng và vườn quốc gia U Minh Thượng, bến phà Tắc Cậu và các địa danh Thứ Hai, Thứ Ba đến Thứ Mười Một từng đi vào ca dao, văn nghệ dân gian:
“Gả con về xứ Cạnh Đền, Muỗi kêu như sáo thổi, đỉa lền tựa bánh canh" (ca dao U Minh)
Hay:
“Đêm đêm ra đứng hàng ba,
Trông về quê mẹ lệ sa buồn buồn;
Sương khuy ướt đẫm giàn bầu,
Em về miệt thứ bỏ sầu cho ai..”
(Em về miệt thứ - tác giả Hà Phương, có thể xem tại đại chỉ: http://video.zing.vn/video/clip/em-ve-miet-thu-live-show-tu-tinh-que-huong-2009.177032.html)
U Minh Thượng là vùng đất khai khẩn muộn, chính vì thế dân cư còn tương đối thưa thớt, rừng được bảo vệ tương đối tốt, dấu ấn đô thị chưa cao, và do vậy di sản văn hóa dân gian được bảo tồn khá nguyên sơ. Thêm vào đó, sinh thái đặc thù U Minh Thượng đã để lại dấu ấn sâu sắc trong văn hóa tiểu vùng này, đặc biệt ở các mảng văn hóa nhận thức, văn hóa ứng xử với môi trường tự nhiên v.v..
Đất nước đang trên đường phát triển, vùng đất U Minh Thượng rồi đây sẽ cùng cất nhịp, ánh sáng văn minh đô thị rồi đây sẽ len lỏi vào từng góc bếp, từng mái nhà miệt thứ. Quá trình khai phá tự nhiên và tăng gia sản xuất sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến tính chất văn hóa tiểu vùng, chính vì vậy, các tri thức dân gian có nguy cơ lùi dần về dĩ vãng.
Trong khuôn khổ của chương trình đào tạo cử nhân Văn hóa học, Khoa Văn hóa học Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Tp. Hồ Chí Minh) đã triển khai chuyến thực tập thực tế kéo dài 8 ngày, từ ngày 5 đến ngày 12 tháng 12 năm 2001 tại hai địa bàn huyện U Minh Thượng và huyện An Minh tỉnh Kiên Giang. Chủ để chính của chuyến khảo sát là “Văn hóa tiểu vùng U Minh Thượng”. Với mục tiêu tạo điều kiện thực tế để sinh viên năm thứ ba (khóa 2008-2012) mang lý luận ra trải nghiệm cuộc sống, tăng cường vốn hiểu biết thực tế và trau dồi khả năng giao tiếp cộng đồng, cũng như tìm kiếm, sưu tầm các tri thức dân gian trong cư dân tiểu vùng U Minh Thượng.
Đoàn khảo sát thực tế U Minh Thượng gồm 84 thành viên, bao gồm 12 giảng viên; 5 học viên cao học, 67 sinh viên năm thứ ba (khóa 2008-2012). Đơn vị phối hợp là Trường Nghiệp vụ Văn hóa Thông tin Kiên Giang với 10 giáo viên và 30 sinh viên U Minh Thượng thuộc các lớp Đại học Quản lý văn hóa 1 và 2, lớp Trung cấp Quản lý văn hóa. Các đơn vị hỗ trợ gồm có (1) Phòng Văn hóa Thông tin U Minh Thượng, (2) Phòng Văn hóa Thông tin An Minh; (3) Huyện Đoàn U Minh Thượng; (4) Huyện Đoàn An Minh; và (5) UBND và Đoàn TNCS Hồ Chí Minh các xã An Minh Bắc, Minh Thuận, Vĩnh Hòa, Hòa Chánh, Thạnh Yên, Thạnh Yên A (huyện U Minh Thượng), Tân Thạnh, Vân Khánh, Vân Khánh Tây và thị trấn Thứ Mười Một (huyện An Minh). Toàn đoàn phân thành hai nhóm với tổng cộng 10 tổ. Nhóm U Minh Thượng có 6 tổ phân về 6 xã; nhóm An Minh có 4 tổ đóng tại ba xã và một thị trấn.
Trong thời gian đi thực tế, đoàn đã triển khai khảo sát tận xóm ấp, phỏng vấn sâu nhiều nhân sĩ, trí thức, các bậc lão thành cách mạng, các lão nông và dân thường về các vấn đề thuộc các bình diện văn hóa nhận thức, văn hóa tổ chức đời sống và văn hóa ứng xử với môi trường tự nhiên và xã hội. Ngoài ra, đoàn còn tổ chức nhiều chuyến khảo sát các đặc khu sinh thái rừng, vườn quốc gia hoặc vùng bảo hộ để tìm hiểu thêm đặc trưng hệ sinh thái, đặc trưng kinh tế và phương thức sản xuất của cư dân địa phương, góp phần tăng cường hiểu biết sâu rộng hơn mối quan hệ giữa sinh thái và con người cùng văn hóa mà họ tạo ra.
Đoàn đã tổ chức 3 buổi tọa đàm, 2 buổi nói chuyện chuyên đề và 3 buổi giao lưu văn nghệ với thanh niên và sinh viên Kiên Giang. Cụ thể gồm có:
+ Tọa đàm:
(1) Buổi tọa đàm với đoàn viên và thanh niên An Minh do Phòng Văn hóa Thông tin huyện An Minh tổ chức lúc 11h30 ngày 6/12
(2) Buổi tọa đàm với đoàn viên và thanh niên U Minh Thượng do Huyện Đoàn U Minh Thượng tổ chức lúc 13h30 ngày 6/12;
(3 Buổi tọa đàm “Văn hóa tiểu vùng U Minh Thượng” do một số nhân sĩ, trí thức Kiên Giang báo cáo tại Trường Nghiệp vụ Văn hóa Thông tin Kiên Giang ngày 11/12;
+ Báo cáo chuyên đề:
(1) Buổi nói chuyện của bác Nguyễn Văn Đởm – Nguyên giám đốc Rừng Quốc gia U Minh Thượng;
(2) Buổi nói chuyện chuyên đề “Tính cách người Việt ” của GS.TSKH. Trần Ngọc Thêm dành cho cán bộ, sinh viên các trường cao đẳng và trung học Kiên Giang tại Rạch Giá;
+ Giao lưu:
(1) Giao lưu giữa sinh viên hai tổ Thị trấn thứ Mười Một và xã An Minh Bắc với thanh niên và sinh viên Thị trấn Thứ Mười Một (16h00-18h00 ngày 9/12/2010)
(2) Giao lưu giữa sinh viên 6 tổ thuộc địa bàn U Minh Thượng và đoàn viên, thanh niên các địa phương (18h00-20h00 ngày 10/12/2010)
(3) Buổi giao lưu văn nghệ “Đất chín rồng” với sinh viên Trường Nghiệp vụ Văn hóa Thông tin và Trường Cao đẳng Cộng đồng Kiên Giang.
Nhân dịp này, Khoa Văn hóa học Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn và Trường Nghiệp vụ Văn hóa – Thông tin Kiên Giang đã ký kết Văn bản ghi nhớ về việc hai đơn vị hợp tác, hỗ trợ nhau trong các hoạt động học thuật và hoạt động phong trào trong thời gian tới.
Nội dung và hình ảnh cụ thể của đoàn tại Kiên Giang: (sắp xếp theo trình tự thời gian)
"U Minh ơi, ta đã về đây!"
Ngày 5 tháng 12 năm 2010:
Đoàn xuất phát từ cổng Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn lúc 11h00, di chuyển bằng xe Mai Linh (2 chiếc x 45 chỗ):
"Điểm danh đi nào!"
Đến Rạch Giá
Đoàn đến Rạch Giá lúc 17h00, dùng cơm chiều và nghỉ ngơi tại KTX Trường Nghiệp vụ và KTX Trung tâm văn hóa Kiên Giang.
Nghe giới thiệu tổng quan về địa bàn tại Trường Nghiệp vụ Văn hóa Thông tin Kiên Giang
Ngày 6 tháng 12 năm 2010:
8h00 Đoàn đến thăm Trường Cao đẳng Cộng đồng Kiên Giang
8h30: Đoàn đến viếng đình thần Nguyễn Trung Trực, được nghe Ban Quản lý đình thần giới thiệu về cuộc đời và sự nghiệp người anh hùng Nguyễn Trung Trực.
Đình thần Nguyễn Trung Trực ở Rạch Giá
Uống nước nhớ nguồn
9h00: đoàn rời Rạch Giá, di chuyển về U Minh Thượng và An Minh bằng xe 30 chỗ (3 chiếc).
11h30: đoàn đến địa phương. Nhóm 1 về U Minh Thượng, nhóm 2 về An Minh.
Nhóm 2 gặp gỡ cán bộ, thanh niên và sinh viên An Minh.
12h00: ăn trưa
13h30: nhóm 1 tọa đàm cùng đoàn viên và thanh niên U Minh Thượng tại Hội trường UBND Huyện U Minh Thượng.
Tọa đàm với Huyện Đoàn và Phòng Văn hóa Thông tin U Minh Thượng ngày 6 tháng 12 năm 2010
15h00: đoàn viên, thanh niên địa phương đưa giảng viên và sinh viên về các xã.
Ngày 7 tháng 12 năm 2010: các tổ tiến hành khảo sát. Một số tổ đã chủ động tham gia các sinh hoạt văn hóa tại địa phương như đám giỗ, đám cưới, sinh hoạt đờn ca tài tử v.v..
Tổ 10 - xã Tân Thạnh (An Minh) Tổ 5 - xã An Minh Bắc (U Minh Thượng)
Ngày 8 tháng 12 năm 2010: tiếp tục khảo sát
Tổ 8 - xã Vân Khánh Tây (An Minh) Tổ 6 - xã Hòa Chánh (U Minh Thượng)
Ngày 9 tháng 12 năm 2010: tiếp tục khảo sát.
Lưu niệm U Minh Thượng Sinh viên tổ 6 và tổ 9 giao lưu cùng cán bộ và thanh niên TT Thứ II
18h00 cùng ngày, Phòng Văn hóa Thông tin huyện An Minh và tập thể sinh viên Trường Nghiệp vụ Văn hóa Thông tin Kiên Giang tại địa bàn An Minh tổ chức buổi giao lưu Đờn ca tài tử. Hai tổ Thị trấn Thứ Mười Một (huyện An Minh) và An Minh Bắc (huyện U Minh Thượng) đã tham gia buổi giao lưu này.
Ngày 10 tháng 12 năm 2010: các tổ tiến hành khảo sát và phỏng vấn.
13h00 chiều ngày 10 tháng 12 năm 2010, nhóm 1 tập trung về trung tâm U Minh Thượng, di chuyển vào vườn Quốc gia U Minh Thượng để khảo sát hệ sinh thái rừng.
Vườn quốc gia U Minh Thượng sau trận cháy rừng năm 2002 và hồ Hoa Mai-chứng tích bom đạn Mỹ
16h00: nghe báo cáo chuyên đề của bác Nguyễn Văn Đởm - Nguyên Giám đốc Vườn Quốc gia U Minh Thượng.
18h00: giao lưu chia tay đoàn viên và thanh niên U Minh Thượng.
Buổi nói chuyện của đ/c Nguyễn Văn Đởm Trao quà
Ngày 11 tháng 12 năm 2010:
8h00: Đoàn rời hai địa bàn U Minh Thượng và An Minh lúc 8h00, đến Rạch Giá lúc 10h30.
Cùng lúc, buổi nói chuyện chuyên đề của GS.TSKH. Trần Ngọc Thêm với chủ đề “Tính cách người Việt” được tiến hành tại Trường Nghiệp vụ Văn hóa Thông tin Kiên Giang. Đông đảo cán bộ các cơ quan ban ngành khối Văn hóa Thông tin, cán bộ và sinh viên Trường Nghiệp vụ Văn hóa Thông tin, Trường Cao đẳng Cộng đồng, Trường Cao đẳng Sư phạm, trường trung cấp nghề v.v. đã đến dự.
TS. Nguyễn Văn Hiệu và TS. Lý Tùng Hiếu báo cáo tổng kết công tác khảo sát của đoàn tại hai huyện
14h00: Tọa đàm khoa học với chủ đề “Văn hóa tiểu vùng U Minh Thượng”. Chủ tọa: (1) GS.TSKH. Trần Ngọc Thêm – Trưởng Khoa Văn hóa học Trường ĐHKHXH&NV; (2) bà Nguyễn Thị Tuyết Vân – Hiệu trưởng Trường Nghiệp vụ Văn hóa Thông tin Kiên Giang; và (3) ông Trương Thanh Hùng - Chủ tịch Hội văn nghệ dân gian Kiên Giang.
Tọa đàm thu hút 7 báo cáo (4 báo cáo trình bày, 3 báo cáo không trình bày do báo cáo viên bận đi công tác xa), cụ thể gồm:
1. Báo cáo tổng kết của nhóm An Minh do TS. Nguyễn Văn Hiệu trình bày,
2. Báo cáo của hai nhóm U Minh Thượng do TS. Lý Tùng Hiếu trình bày,
3. Báo cáo “Văn hóa dân gian U Minh Thượng” của nhà nghiên cứu Trương Thanh Hùng – Chủ tịch Hội văn nghệ Dân gian Kiên Giang,
4. Báo cáo “Đời sống văn hóa của cư dân U Minh Thượng” của cô Nguyễn Thị Tuyết Vân – Hiệu trưởng Trường Nghiệp vụ Văn hóa Thông tin Kiên Giang,
5. Báo cáo “Nết người U Minh” của nhà văn Anh Động, Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Kiên Giang,
6. Báo cáo “Văn hóa “ở” của người U Minh” của nhà nghiên cứu Nguyễn Thị Mỹ Hồng, Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Kiên Giang,
7. Báo cáo “Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa vùng U Minh Thượng” của Huỳnh Thị Diễm, cán bộ Sở Thông tin Truyền thông Kiên Giang.
Báo cáo của ông Trương Thanh Hùng và bà Nguyễn Thị Tuyết Vân
19h30: buổi giao lưu văn nghệ “Đất chín rồng” giữa sinh viên Khoa Văn hóa học và sinh viên các trường Nghiệp vụ Văn hóa Thông tin, Trường Cao đẳng Cộng đồng Kiên Giang diễn ra rất sinh động, sôi nổi và hấp dẫn.
Chuẩn bị bánh kẹo giao lưu Tiết mục tam ca của Trường NV VH-TT Kiên Giang
Múa Tây Nguyên của SV Trường CĐ cộng đồng Ca múa Thành phố biển của SV trường NV VH-TT
Ca kịch và múa hiện đại của SV Khoa Văn hóa học
Vũ khúc Đào Liễu của SV Phan Hồng Diễm Linh
Dịp này, Khoa Văn hóa học đã ký văn bản ghi nhớ hợp tác đào tạo học thuật và hoạt động phong trào với Trường Nghiệp vụ Văn hóa Thông tin Kiên Giang
Ký kết hợp tác
Trao quà lưu niệm giữa hai đơn vị
Kết thúc buổi giao lưu, đoàn dùng cháo hải sản do Trường Nghiệp vụ Văn hóa Thông tin Kiên Giang chiêu đãi và tiếp tục giao lưu Karaoke
"Sẵn sàng chưa? Phải lấy sức lát nữa hát karaoke nữa đấy!"
Ngày 12 tháng 12 năm 2010:
8h00: đoàn rời Rạch Giá
14h30: đoàn về đến Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn. Kết thúc chuyến thực tế.
Dưới đây là một vài hình ảnh hoạt động của một số tổ ở An Minh và U Minh Thượng:
Th.S. Huệ Quang và SV ăn món dừa nước và uống... nước dừa
SV tổ 1 đang âu lo vì cầu tõm quá... sơ sài SV tổ 10 khảo sát tại mộ Cá Ông ở Tân Thành
Th,S, Tuyết Ngân và SV tổ 7 đi khảo sát rừng về TS. N.V. Hiệu trên đường khảo sát cửa biển
Trên bến phà Tắc Cậu "Kính lão đắc thọ!"
Từ cô đến trò: "chưa chồng đi điền dã U Minh "sướng thật"!" (lời ThS. Ngô Anh Đào)
"Em đã thành cô út miền Tây rồi nhé!" "Cá trê nào bảnh..bằng cá U Minh!"
SV tổ 8 đi khảo sát biển Vân Khánh Tây và nơi thờ cá Ông
Trên đường khảo sát "Phen này về thành phố tập thể dục giảm béo mệt nghỉ luôn!"
Khoa Văn hóa học