Trong một thế giới còn bị các thế lực phương Tây khống chế như ngày nay, hiện đại hóa và toàn cầu hóa đồng nghĩa với phương Tây hóa. Hầu hết các thành phố lớn trên thế giới ngày nay đều nằm trong mạng lưới thành phố toàn cầu, phát triển theo mô hình đô thị hiện đại phương Tây sau Thế chiến II. Đó là mẫu hình đô thị công nghiệp nặng về phân khu chức năng sử dụng, tập trung dày đặc nhà cao tầng ở khu trung tâm, đường cao tốc chạy ngang dọc thành phố và bành trướng mãi ra ngoại ô. Lối quy hoạch đó đã từng gây rối loạn, làm hại đến môi trường lẫn chất lượng cuộc sống đô thị.
Phải chăng muốn hội nhập với thế giới, chiếc đầu tàu đô thị hóa của cả nước là TP Hồ Chí Minh sẽ chỉ có một con đường độc đạo là phát triển trong lòng mạng lưới thành phố toàn cầu kiểu đó. Bài viết này mong muốn chứng minh điều ngược lại, qua kinh nghiệm phát triển các thành phố Châu Á qua các luận điểm sau: (1) Cảnh báo về mạng lưới thành phố toàn cầu (2) Bài học từ các thành phố trong những nền kinh tế phát triển nhanh ở châu á và (3) hướng phát triển bền vững cho TP.HCM.
Cảnh báo về mạng lưới thành phố toàn cầu
Thành phố toàn cầu – thuật ngữ mô tả những thành phố lớn có vai trò chiến lược kinh tế quan trọng, năng động và liên kết được với nhau khắp thế giới. Đó là chủng loại thành phố có khả năng phục vụ, quản lý và cung cấp tài chính cho các hoạt động của những công ty và thị trường. Về mặt quốc tế, mậu dịch tự do được đẩy mạnh với sự khống chế của các tập đoàn kinh tế đưa quốc gia do phương Tây chi phối và áp dụng chặt chẽ tác quyền trí tuệ đặc biệt cho công nghệ cao và công nghiệp giải trí. Người giàu và lớp ưu tú sẽ ngày càng giàu hơn. Người nghèo bị đặt qua bên lề xã hội và ngày càng nghèo đi. Sự phát triển của công nghệ thông tin đẩy nhanh việc mở ra các thị trường mới.
Mạng lưới thành phố toàn cầu sở dĩ xuất hiện chủ yếu là do nhiều nước đã thả nổi nền kinh tế của mình, nên các trung tâm kinh tế của họ đã phát triển đột ngột và dễ dàng trở thành bộ phận của mạng lưới đó. Chức năng của chúng đã bị những nền kinh tế tiên tiến khống chế về thực chất. Cơ cấu quyền lực trong hệ thống thành phố toàn cầu đó là không bình đẳng, sắp xếp theo thứ bậc trong quan hệ, có cấp trung ương là phương Tây và Nhật Bản và cấp ngoại vi là các nước kém phát triển thuộc Thế giới thứ ba.
Về mặt quy hoạch đô thị, nhiều dự án phát triển đô thị mới dựa trên cơ sở lý luận quy hoạch hiện đại chủ nghĩa phương Tây đã lỗi thời và thỏa hiệp với sức mạnh của lòng tham và lợi nhuận. Đó là hình ảnh các thành phố hiện đại mới xuất hiện vội vã ở khắp các nước Thế giới thứ ba, từ châu á, châu Phi đến châu Mỹ La tinh.
Trong nửa thế kỷ qua, phát triển đô thị ở hầu hết các nước đó đều phải đối mặt:
- Sự phá hủy môi trường và lối sống địa phương chưa từng thấy.
- Hàng triệu dân nghèo đô thị trong những nền kinh tế đưang nổi lên trở thành nạn nhân của sự giải tỏa đô thị và tái phát triển, không được hưởng phần chia công bằng đáng ra phải có từ lợi ích của sự phát triển.
- Một sự trống rỗng hiện nay của lý luận đô thị mới, cấp tiến và khả thi hơn cho việc cơ cấu lại các thành phố ở những nền kinh tế phát triển nhanh.
Nhiều vấn đề xã hội-văn hóa đưang đặt ra cấp bách trong quy hoạch đô thị, ví như làm sao bảo tồn và duy trì ký ức, bảo vệ đất công, lập lại công lý về không gian đô thị. Mọi Người đều đưang khát khao một lối quy hoạch đô thị mang tính hiện đại đưa dạng, có đạo lý và đem lại công bằng và hạnh phúc hơn cho mọi người.
Bài học từ các thành phố trong những nền kinh tế phát triển nhanh ở châu á
Bàn luận về phát triển đô thị không thể không đề cập đến khái niệm ‘Hiện đại’ và tác động của nó ở châu á.
"Hiện đại" nguyên là một khái niệm của phương Tây để chỉ một tiến trình lịch sử liên tục diễn ra ở châu Âu và sau đó ở Mỹ. Nó đặt nền tảng trên truyền thống Hy Lạp-La Mã và phát triển xuyên suốt ở phương Tây từ thời cổ đại cho đến ngày nay. Cho nên, đối với giới học thuật phương Tây tất cả các truyền thống nào không lấy châu Âu làm trung tâm đều xa lạ với tính hiện đại và thường bị gọi là ‘các truyền thống khác’.
Ở nhiều cấp độ khác nhau, các nước châu á đã kinh qua con đường chông gai tiến tới hiện đại. Hiện đại hóa và phát triển kinh tế là những yếu tố cần thiết để hội nhập vào nền văn hóa thế giới. Người châu á phải xem xét lại giai đoạn thuộc địa để điều chỉnh lại những sự sai lệch vô tình hoặc cố ý. Trung Quốc, Nhật Bản và cả Ấn Độ và Inđônêxia đã phải chuyển hóa nhiều trong nội bộ để đạt được tính hiện đại mang bản sắc riêng.
Chỉ có Nhật Bản là nước duy nhất đạt được tính hiện đại do bản thân không bị đè nặng bởi truyền thống quá khứ hoặc di sản thuộc địa như hầu hết các nước châu á khác. Cho nên về tất cả các mặt văn hóa, tinh thần và nghệ thuật, Nhật Bản chẳng những đã tiếp cận mà còn đóng góp tích cực vào nền văn hóa thế giới. Nhật Bản đã dẫn đầu trong con đường hóa giải sự khống chế văn hóa và mỹ thuật của phương Tây. Không ít nhà kiến trúc, quy hoạch đô thị Nhật ngày nay đã được sắp ngang hàng hoặc cao hơn nhiều đồng nghiệp phương Tây về cả các mặt lý thuyết lẫn thực hành. Họ đã thành công cải thiện chất lượng môi trường đô thị: chúng hoạt động hữu hiệu và mang đặc điểm Nhật Bản. Theo gương Nhật Bản, tại khắp châu á ngày nay đưang xuất hiện một xu thế "Phục hưng" rất sinh động với những giấc mơ và tầm nhìn mới. Trong đó có tầm nhìn về quy hoạch - kiến trúc đô thị.
Suốt mấy thập kỷ qua, người ta đã nghe không ít lời phê phán của phương Tây về sự phát triển mà họ cho là hổn độn ở các thành phố châu á. Vậy mà, mặc cho các dự đoán bi quan về tương lai của chúng, trong thực tế các thành phố châu á, từ Tokyo, Thượng Hải đến Mumbay, Bangkok, Hồng Kông vẫn có thể duy trì được sự hấp dẫn, sinh lực và tính năng động của mình. Các thành phố châu á phát triển mạnh mẽ, thu hút và hấp dẫn, do chính cái trật tự hổn loạn, sự phong phú đưa dạng và tính phức tạp vô ý thức của chúng. Chúng vẫn tìm cách vận hành suôn sẻ cho dù quy hoạch xây dựng chưa tốt, nạn tham nhũng và quản lý sai lệch, nạn đầu cơ đất đưai, cơ sở hạ tầng yếu kém, nhà ổ chuột xuất hiện khắp nơi… Trung tâm thương mại náo nhiệt Hồng Kông, các khu phố chằng chịt mà hấp dẫn ở Bangkok hoặc Tokyo, dãy phố bờ kè ven sông Hoàng Phố, các khu phố cổ "Longtang" (lộng đường) ở Thượng Hải là điển hình đô thị bản địa sinh động đó.
Gần đây, tuy phải gấp rút công nghiệp hóa, châu á đã không lặp lại kinh nghiệm phương Tây về quy hoạch đô thị theo lối hiện đại Mỹ, thường không quan tâm đến những Người nghèo và không có đặc quyền đặc lợi. Họ khẳng định cần sự kiểm soát quốc gia cho tăng trưởng kinh tế nhanh và cải thiện cộng đồng.
Ngày nay người ta nói nhiều đến khái niệm mới ‘glocalisation’ kết hợp từ local (tính địa phương) với từ global (tính toàn cầu) bao gồm và định rõ cả sự địa phương hóa cái bên trong và toàn cầu hóa cái bên ngoài.
Bây giờ người ta đã hiểu được tốt hơn về tầm quan trọng của việc bảo tồn lịch sử và môi trường. Vào năm 2002, việc xây dựng tòa nhà Quốc hội ở Hà Nội phải tạm hoãn khi phát hiện cổ vật Thăng Long cổ. Việc trân trọng bảo tồn lâu đài Cheong Fatt Sze ở Penang (Malaysia) là một thí dụ khác.
Trong lĩnh vực nghệ thuật kiến trúc, Người ta nói nhiều đến Chủ nghĩa khu vực phê phán, tính nhiệt đới và tính bản địa đương đại.
Tính bản địa đương đại được chấp nhận như một công cụ hữu hiệu giống như chiếc neo an toàn cho con tàu, đặc biệt vào thời kỳ phát triển kinh tế nhanh và phá hoại đô thị một cách bừa bãi
Điển hình là nhà Nghị viện bang Vidhan Bhavan ở Bhopal (ấn Độ) của kiến trúc sư chưarles Correa, một kết hợp thành công kỳ lạ của nét địa phương và đương đại. Năm 1988, kiến trúc sư Thái Lan Sumet Jumsai, người thiết kế tòa nhà Ngân hàng Châu á đã đưa ra một luận đề gây tranh luận là các khu định cư sớm ở châu á đã phát sinh bởi bản năng sinh sống gần sông nước và truyền thống địa phương cũng như phản bác quan điểm cho rằng các nền văn hóa Đông Nam á chỉ là sản phẩm phụ của ảnh hưởng văn hóa ấn Độ và Trung Hoa.
Phản ứng lại việc xây dựng ồ ạt nhà chọc trời tiêu chuẩn hóa, khối hộp điều hòa nhiệt độ buồn tẻ của các nhà thiết kế hiện đại phương Tây ở Malaysia và Singapore, các kiến trúc sư hàng đầu Ken Yeang, Tay Kheng Soon đã thành công thiết kế nhà cửa theo quan điểm sinh khí hậu qua các nhà chọc trời xanh, mang tính nhiệt đới.
Từ trên 20 năm qua, Trung Quốc đã quyết định trở thành tay chơi quan trọng toàn cầu và tích cực tham gia vào nền kinh tế quốc tế. Nhiều bài học thất bại đã được rút ra từ các nước châu Mỹ La tinh và các cuộc khủng hoảng đầu cơ tiền tệ phát sinh ở Đông á trong cuối thập niên 1990 đã nhận thấy nhiều chỗ bẫy nghiêm trọng trong sự chấp nhận không kiềm chế sự toàn cầu hóa kiểu tư bản chủ nghĩa hậu kỳ Mỹ. Cụ thể là Thượng Hải đã lấy lại địa vị thành phố quốc tế của mình. Sự phát triển mạnh mẽ ở Phố Đông biểu hiện quyết tâm và tham vọng của Thượng Hải trở thành một trung tâm tài chính lớn toàn cầu. Sức sống và tính năng động của bản chất toàn cầu của thành phố này đã được biểu lộ có sức thuyết phục trong việc nó được chọn làm nơi sáng tác nghệ thuật, đổi mới thiết kế và có lối sống mới ở Trung Quốc ngày nay. Thượng Hải đang cung cấp cho ta bài học về môi trường bền vững, để sinh sống với những tiện nghi đầy đủ.
Singapore có lẽ là thành phố châu á mang nhiều nét phương Tây nhất. Quy hoạch đô thị Singapore rập khuôn theo mô hình hiện đại phương Tây. Ngay từ đầu, người ta đã tiến hành kế hoạch Tabula rasa (san bằng thành bình địa), không quan tâm đến phần lớn các công trình cổ và các công trình hiện có nhắm xây dựng công trình mới đáp ứng yêu cầu của một trung tâm thương mại-tài chính quốc tế khu vực. Kết quả là Singapore chẳng còn cái gì gọi được là bản sắc thị giác và bản sắc văn hóa. Thành phố có lúc bị đánh giá là "tổng của một trăm chỗ định cư của những Người sống lưu vong".
Tuy ai cũng nhìn nhận Singapore thành công xây dựng một đảo quốc giàu có và tiên tiến vào bậc nhất, vậy mà xét về mặt văn hóa và bản sắc, Singapore vẫn là một thành phố hiện đại vô hồn và khá lạc lõng giữa bối cảnh châu á. Người ta bắt đầu luyến tiếc: Giá như họ đã không vội vã hủy hoại những khu phố cổ sinh động của Hoa kiều, di dân ấn, cư dân Mã Lai… thì Singapore có lẽ đã trở thành một thành phố ngã tư đường đưa văn hóa tiêu biểu nhất châu á vậy.
Hồng Kông là hình ảnh rõ rệt nhất của thành phố toàn cầu bởi hải cảng cùng nhà chọc trời, đường cao tốc và giao thông không ngớt. Nơi đây chủ yếu là một trung tâm kinh tế và thương mại của đế quốc Anh cắm lên đất Trung Quốc, nay nó tiếp tục đóng vai trò cửa ngõ giao tiếp Đông Tây. Tuy chỉ là một trung tâm thương mại-tài chính toàn cầu, Hồng Kông cũng có bản sắc riêng của nó. Đằng sau nhà chọc trời là công trình thương mại, nhà ở gồm các khối nhà sử dụng hỗn hợp có hình thù, số tầng và quy mô khác nhau, mang bản sắc "Phố Tàu" nổi tiếng khắp thế giới. Khu trung tâm rộn rịp và ngộp thở Hồng Kông nay được điều chỉnh lại với đường đi bộ trên cao, cầu thang cuốn cho khách bộ hành, bến xe buýt, trạm tàu điện khắp nơi. Công tác chỉnh trang gọi là "hậu-quy hoạch" có ý thức và khá sáng tạo đã biến thành phố cảng quốc tế này vừa hiện đại vừa mang bản sắc riêng.
Hướng phát triển bền vững cho TP.HCM
Ngày nay, Người ta nói nhiều đến sự ‘Phục hưng châu á’, với những giấc mơ và tầm nhìn mới. Quy hoạch-kiến trúc đô thị mới cũng là một tầm nhìn. Nó là yếu tố hợp thành và không thể tách rời của trào lưu văn hóa và tinh thần chung đó. Theo kiến trúc sư và nhà nghiên cứu đô thị phê phán nổi tiếng người Singapore William S. W. Lim, nếu muốn biến điều đó thành hiện thực, các thành phố châu á không có con đường nào khác là tiến hành các bước sau:
- Trước hết, phải phục hồi và cả sáng tạo lại quá khứ, đặc biệt là chỉnh sửa lại cái quá khứ thuộc địa sai lệch, xác định được bản sắc mình trong chuyển hóa hướng về hiện đại. Trong tiến trình đó, ta phải đặc biệt coi trọng bảo tồn lịch sử và di sản, không phải như một quá khứ bị đóng băng mà như là truyền thống sinh động.
- Bước tiếp theo là tích cực tham gia vào xã hội hậu - hiện đại của thế giới. Xã hội mới của thế kỷ XXI đó mang tính nhân văn và bền vững cao, với những giá trị và tiêu chí hoàn toàn khác với khuôn mẫu xã hội công nghiệp phương Tây duy lý và vô hồn kiểu cũ. Những thành phố mới sẽ tự do, khoan dung, đưa dạng, trong sáng và dân chủ, đề cao phong trào xanh, nguồn lực bền vững và chống lại chủ nghĩa tiêu thụ quá đáng.
- Sau cùng là mạnh dạn đón nhận ‘công nghệ thông tin’ và ‘xã hội mạng lưới’. Tuy nhiên, chúng ta phải chống lại sự khống chế của chủ nghĩa tư bản thông tin. Đó là cuộc đấu tranh chống lại thế lực tư bản bảo thủ Mỹ lẫn ‘Chủ nghĩa Thực dân Thị trường’ kiểu mới, rất xa lạ với những lý tưởng công bình xã hội và bình đẳng.
Sài Gòn -TP.HCM cùng các thành phố Việt Nam khác cũng có chung các đặc trưng cơ bản của thành phố châu á hậu-thuộc địa. Tuy vậy, vừa thoát khỏi cuộc chiến tranh giành chủ quyền và chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường, Việt Nam vẫn còn là một nền kinh tế đang phát triển, lạc hậu với một khu vực nông thôn to lớn. Tiến trình đô thị hóa mới ở vào giai đoạn khởi đầu, quy hoạch xây dựng, kiến trúc đô thị còn là một lĩnh vực mới lạ, chưa được chú ý nghiên cứu nhiều.
Quần cư đô thị Việt thường xuất hiện với một thành phố hạt nhân luôn quá tải, bao quanh là nông thôn bao la mang nặng cơ cấu truyền thống văn hóa xóm làng, với mặt bằng dân trí thấp. Có sự đối lập rõ nét của nhà cao tầng, khu ở sang trọng và các xóm nhà lụp xụp nghèo khó của người nghèo đô thị và người mới nhập cư. Nhiều căn bệnh đô thị xuất hiện, nhất là về mặt nhân văn: hố ngăn cách giàu nghèo, môi trường xã hội xấu đi, tệ nạn xã hội tăng nhanh. Ô nhiễm, ách tắc giao thông trầm trọng, di sản kiến trúc, cảnh quan đô thị mất dần. Gần đây, việc chuyển đổi nhanh từ một nền kinh tế kế hoạch sang kinh tế thị trường cũng gây ra không ít hỗn loạn…
Với xu thế Đổi mới kể từ 1986, chính quyền đã chấp nhận rằng kinh tế thị trường toàn cầu là công cụ hữu hiệu hơn để tạo sự tăng trưởng kinh tế và sự giàu có cho đất nước. Việc ưu tiên cho chủ nghĩa tư bản toàn cầu là để có lợi nhuận tối đưa cho dù nền văn hóa địa phương và lợi ích môi trường phải trả giá. Tuy vậy, Việt Nam xã hội chủ nghĩa thời Đổi mới cũng cam kết bảo đảm lợi ích lâu dài của dân tộc được bảo vệ và sẽ tôn trọng công bằng xã hội và bình đẳng nhiều hơn cho tất cả mọi công dân.
Sự công bằng về không gian đô thị có nghĩa là tiếp tục nâng cấp môi trường và nâng cao chất lượng cuộc sống cho tất cả các công dân, bao gồm hàng chục vạn người nông thôn di cư ra thành phố. Điều đó có nghĩa là cung cấp cho tất cả nhà cửa ở được, hệ thống giao thông, công viên công cộng, không gian cây xanh, chỗ nghỉ ngơi giải trí, các phương tiện y tế và giáo dục.
Sức sống và tính năng động của bản chất toàn cầu của TP.HCM thành phố được biểu lộ có sức thuyết phục trong việc nó được chọn làm nơi đổi mới kinh tế, quy hoạch đô thị và lối sống tiến bộ cho cả nước. Thành phố đang lần hồi lấy lại được địa vị thành phố ngã tư đường quốc tế nằm ở vị trí trung tâm, một trung tâm kinh tế năng động ở Đông Nam á.
Tuy nhiên, TP.HCM dù sao cũng mới đang tồn tại ở bước ngoặt chính trị-xã hội đặc biệt của Việt Nam thời cải cách và sau cách mạng. Vì thế quy hoạch đô thị ngay từ đầu phải biểu lộ và được chỉ đạo bởi những nguyên tắc về sự công bằng về môi trường và về không gian trong bối cảnh rộng rãi hơn của sự cam kết có tính tư tưởng và dân tộc về sự công bằng hợp lý trong thu nhập và công bằng xã hội.
Đô thị hóa là hệ quả tất yếu của quá trình công nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nước. Dự kiến chỉ vài thập kỷ nữa là số dân đô thị Việt Nam sẽ chiếm một nửa dân số cả nước. TP.HCM sẽ sớm trở thành một siêu đô thị trên 10 triệu dân, nhiều vấn đề lớn đang đặt ra cho công tác quy hoạch-kiến trúc đô thị. Mong rằng ta sẽ sớm rút tỉa các bài học kinh nghiệm phát triển đô thị các nước châu á, tìm cách biến sự phát triển chậm của mình thành thế mạnh và bảo vệ tương lai bằng cách phát huy, chứ không nên làm lu mờ những đặc điểm lịch sử, di sản văn hóa của mình.
Nguồn: www.kientrucvietnam.org.vn/