Yến lão là gì?
Theo nghĩa gốc, chữ yến chỉ một loại chim quý (hoàng yến, bạch yến). Lại có lúc chỉ một loài chim nhỏ, mỏ ngắn, đuôi chẽ đôi như cánh tên, lưng đen, bụng trắng, rời tổ theo khí hậu: (mùa xuân con én đưa thoi). Ngày xưa, trong những bữa tiệc của vua chúa thường có món ăn rất ngon và bổ làm bằng dãi yến (tổ yến) để thiết đãi các vị quan có công hoặc các vị tân khoa. Còn chữ “lão” nghĩa là già, chỉ các cụ tuổi từ 55 trở lên. Lễ yến lão là bữa tiệc thịnh soạn dùng để thiết đãi các cụ già. Nhưng nếu lễ yến lão chỉ đơn giản là việc khao lão già, có tính chất gia đình xuất hiện tại nhiều nước trên thế giới như tục “ghế bách niên” (fauteuil du centenaire) ở châu Âu, thì chắc nó đã không thể là động cơ thúc đẩy cho bài viết này.
Bản chất của yến lão
Trên quan niệm lịch sử cơ cấu xã hội và chính trị, những nhà dân tộc học quan niệm rằng lễ yến lão hay sự kính trọng tuổi già là dư ba của chế độ lão nhân trị (gérontocratie). Chế độ này có mặt không những ở xã hội cổ Viễn Đông mà còn xuất hiện tại xã hội cổ La Mã và Hy Lạp thời liên bang thị trấn. Với quan niệm đó, Lễ yến loã tại Việt Nam từ bản chất không đơn thuần là “dư ba” lịch sử, mà nó được xây dựng trên nền tảng đạo hiếu vượt thời gian và không gian trong bản sắc dân tộc quật cường, dẫn đến tín ngưỡng tôn thờ sự sống.
Những hình thức lễ yến lão
Lễ Yến lão có nhiều hình thức: Yến lão tại nhà, tại đình (làng, xã), tại tỉnh và tại triều đình.
1. Yến lão tại nhà:
Lễ Yến lão tại nhà còn được gọi là lễ khao thượng thọ.
Khi dẫn đến tuổi khao lão, tuỳ gia phong kiệm, con cháu lo biện lễ vật để trước hết cáo yết gia tiên rồi cúng lễ tại đình và ăn mừng tại nhà. Tuổi khao lão tuỳ theo tục lệ từng nơi, có nơi ăn khao khi được 50, rồi 60, 70 tuổi… Lại có nơi ăn khao chậm hơn ấn định bắt đầu từ tuổi 60, rồi 70, 80 tuổi v.v…
Sau khi đã cáo yết gia tiên và cúng lễ tại đình rồi, con cháu phải lễ mừng cha mẹ.
Lúc này cha mẹ ăn mặc đẹp đẽ ngồi trên sập đặt chính giữa nhà để con cháu lễ bái. Sập này có trải chiếu, gọi là thọ tịch (chiếu thọ). Con cháu sẽ dâng rượu gọi là hiến tửu, và sau đó dâng quả đào, gọi là Bàn đào chúc thọ (1)…
Dâng rượu, dâng đào rồi, chon cháu lễ bái trước mặt bố mẹ, mỗi người mừng hai lạy rưỡi.
Rồi mâm tiệc dâng lên để hai cụ xơi…
Bữa tiệc khao rất linh đình, luôn có pháo nổ và các bạn bè nhiều người ngay trong bữa tiệc đã soạn những bài hát, bài thơ để mừng các đương sự.
2. Lễ yến lão cử hành tại đình:
Hàng năm vào mùa xuân, màu của sự tái sinh, tại các thôn xã, dân ta thường tổ chức những cuộc rước xách rầm rộ và những bữa tiệc linh đình để thiết đãi lão ông, lão bà. Đó là những cuộc rước lão và yến lão được dân làng tổ chức tại đình.
Tới ngày yến lão, các cụ xúng xính trong những bộ quần áo đỏ sặc sỡ, tụ họp, có phường bát âm (2) và dàn lỗ bộ (3). Các lão ông, lão bà ngồi trên cánh hoặc võng, được tráng đinh rước đi quanh làng để đón nhận sự cung nghênh của các chòm xóm, rồi trở về đình. Cũng có nơi đám rước lão xuất phát từ đình, hành trình quanh xã, rồi lại trở về đình.
Tại đình, các cụ ngồi dự yến theo trật tự tuổi tác. Trong suốt bữa tiệc có âm nhạc giúp vui, ca nhi hát xướng để chúc mừng các cụ giữa những tiếng pháp nổ tưng bừng.
Tại làng Đầu Đàng, xã Đặng Cầu, huyện Tiên Lữ, tỉnh Hưng Yên tục rước lão được tổ chức hàng năm vào ngày mồng 8 tháng Giêng âm lịch.
Sáng hôm đó, các cụ già ăn mặc áo thụng màu lam có thêu 5 chữ phúc, lộc, thọ, khang, ninh, tập trung tại đình làng, được dân làng rước từ đình qua văn miếu, qua chợ rồi lại về đình để mọi người chào mừng. Trong lúc rước, các cụ trên 100 tuổi được hai tráng khiêng võng rước đi. Các cụ cao niên nhất đi võng đào che 4 lọng, con cháu đi xung quanh.
Về đến đình, các cụ an toạ tại hai bên tả hữu bàn thờ theo niên xỉ (4), 4 người một chiếu. Mâm cỗ ngọc (5) được bưng ra. Mâm cỗ rất lớn, xôi đơm đầy mâm tú hụ, có quả trứng khổng lồ do trứng gà đổ vào bong bóng trâu, một nồi cháo thật lớn để các cụ xơi.
Tục yến lão thường được tổ chức nhân dịp hội làng đầu xuân
Ở Nghệ An, điều kiện dự lễ phải từ 55 tuổi trở lên, nhân đức lương thiện, tuổi càng cao càng được kính trọng, còn về nghề nghiệp hay chức tước, học vấn và của cải là những điều kiện không tính đến.
Tới ngày yến lão, những người có bổn phận cử hành lễ rước các cụ từ nhà tới đình với những đồ tế khí rước thần Thành hoàng. Tại đình, các cụ được mời ngồi chỗ danh dự, gần bàn thờ và hậu cung. Buổi lễ bắt đầu bằng cúng thần bốn lậy, rồi các cụ được dân làng từ 18 tuổi trở lên mỗi người lậy hai lậy. Sau đó mở tiệc lớn, mỗi cụ được hưởng một mâm thịnh soạn do các cô gái khéo nhất nấu. Trong lúc các cụ ăn uống, có ả đào hát hãm (6), con cháu và người nhà cầm quạt hầu. Ngoài đình, có hát chèo, hát tuồng, múa rối, diễn xiếc để các cụ vừa ăn vừa thưởng thức từ trưa đến tối. Ban đêm đốt pháo bông, treo đèn lồng để cảnh đêm thêm đẹp. Càng về khuya tuồng chèo được nhường chỗ cho hát ả đào êm dịu hơn.
Trong tỉnh Nghệ An có nơi cử hành lễ yến lão mỗi năm một lần, có nơi ba năm một lần.
3. Lễ yến lão còn được cử hành tại kinh đô cũng như tại các tỉnh lỵ. Trước thời Pháp thuộc, các tổng đốc ấn định ngày lễ yến lão vào trung tuần tháng 2, rước các cụ từ 70 tuổi trở lên đến dự yến, những phí tổn do quỹ của chính quyền đài thọ. Sau khi dự yến, các cụ còn được lĩnh tiền, lụa, nhiễu, nhiều ít tuỳ theo tuổi tác. Các cụ quá già hoặc ốm yếu, phẩm vật sẽ được mang đến tận nhà. Từ thời Pháp thuộc, yến lão bị bãi bỏ.
Yến lão với những nghi lễ trang trọng của nó là cực điểm cao của nhà nông có sức cuốn con người trở lại cội nguồn. Bởi các bô lão trong làng, trong xã nếu không phải là tổ tiên gần nhất của dân làng, cũng là những “gạch nối” giữa xưa và nay, cũ và mới. Với lễ yến lão, mọi ranh giới giai cấp (nếu có) đều bị xoá nhoà, chỉ còn lại một tình đồng bào thắm thiết, bao la.
Ghi chú:
(1). Bàn đào chúc thọ: Một thứ đào trồng ở trên tiên, thường được dùng để chúc thọ. Theo điển cổ, bà Tây vương mẫu ngày xưa tiến vua Hán vũ để mấy quả đào tiên, nói rằng đào này ăn vào sẽ sống lâu.
(2). Phường bát âm thường gốm có 8 nhạc công sử dụng 8 thứ nhạc khí. Bát âm là 8 thứ tiếng trong âm nhạc phương Đông gồm có: bào (tiếng sênh), thổ (tiếng trống đất), cách (tiếng trống da), mộc (tiếng mõ gỗ), thạc (tiếng khánh đà), kim (tiếng chuông đồng), ty (tiếng dây đàn), trúc (tiếng sáo tre).
(3). Lỗ bộ: Nghĩa là gốc là đoàn xe đi có trật tự của nhà vua ; trong bài này là một nhóm người cầm binh khí làm nghi trượng đi hộ tống đám rước để tăng thêm phần oai nghiêm.
(4). Niên xỉ : Tuổi có chiếu ngồi ở chốn đình trung. Làng Thị Cầu, huyện Võ Giàng, tỉnh Bắc Ninh xưa có tục ăn khao khi được 55 tuổi, gọi là lễ Lên xỉ.
(5) Mâm cỗ ngọc : Vì tục làng này, mâm cố không có món yến mà chỉ có mâm xôi lớn nấu bằng gạo nếp cái thơm, trắng tinh như ngọc, nên gọi là mâm cỗ ngọc.
(6) Hát hãm : Hát một câu dài rồi hãm hơi lại dâng rượu cho các cụ ; Đó là một lối hát mời rượu của các ả đào.
Nguồn: