a. Về nguồn gốc ra đời:
Rồng châu Mỹ xuất hiện muộn hơn rồng Trung Hoa khá lâu. Theo các tài liệu khảo cổ học, rồng châu Mỹ xuất hiện sớm nhất vào khoảng 2000 đến 3000 năm trước [http://www.weber.ucsd.edu…], tài liệu nghiên cứu của Prudence M. Rice [2007: 98] cho thấy sớm từ thời kì văn minh Olmec cổ (1200 – 300 trCN) đã có hình ảnh rồng thoát thai từ loài rắn (hình 4), còn nghiên cứu khảo cổ cho thấy từ thời văn minh thành bang Teotihuacan (TK.2-5 sau CN) tượng rồng thân rắn có lông vũ (Quetzalcoatl) đã rất phổ biến trong các công trình kiến trúc cổ tại Trung Mỹ (hình 3). Trong khi đó, rồng Trung Hoa xuất hiện cách đây từ sớm hơn rất nhiều, khoảng 6000 năm đến 8000 năm [Vương Duy Đề 2000: 1-4]. Điều này hoàn toàn phù hợp với niên đại phát triển của nền văn minh châu Mỹ, chỉ thực sự hưng thịnh từ thiên niên kỷ thứ I trCN (văn minh Olmec) đến năm 1521 sau CN khi người châu Âu hoàn toàn chinh phục châu lục này.
Ở một khía cạnh cụ thể, quá trình xuất hiện của rồng châu Mỹ đa phần giống với rồng Trung Hoa, nghĩa là do xuất phát từ hiện trạng khắc nghiệt của giới tự nhiên (mây, mưa, sấm, chớp, núi lửa) và sự phong phú không kém phần nguy hiểm của các loài động vật (rắn, chim chóc, cá sấu, sói, hổ v.v..), cư dân địa phương đã kết hợp các đặc trưng cơ bản của các loài vật và các hiện tượng trên tạo ra một linh vật để thờ phụng, đó là rồng([1]). Rồng châu Mỹ lúc mới xuất hiện có chức năng khá giống với rồng Trung Hoa, là linh vật được sùng bái, là biểu tượng may mắn, được người dân gửi gắm nhiều ước vọng về mùa màng bội thu, mưa thuận gió hòa. Tuy nhiên, trong các buổi tế lễ, các cư dân châu Mỹ thường hiến tế mạng người (thường là các tù binh), trong khi ở Trung Hoa, tập tục này đã không được ghi nhận. Thay vào đó, rồng Trung Hoa lúc mới xuất hiện được dùng làm biểu tượng thờ cúng của các thầy mo (vu sư), dần dà khi phát triển, rồng được sử dụng để tế trời cầu mưa phục vụ sản xuất nông nghiệp (rồng dân gian). Rồng châu Mỹ được coi như những vật tổ của cả cộng đồng, được các thành viên trong cùng cộng đồng sùng bái. Các dân tộc cùng sống trên một khu vực (cùng hay không cùng nguồn gốc) có thể có chung một loại rồng, tuy vậy, một dân tộc có thể có nhiều hơn một loại rồng. Rồng châu Mỹ ra đời, phát triển và suy yếu dần cùng với sự thăng trầm của chính bản thân nền văn minh châu Mỹ. Về khu vực địa lý, rồng châu Mỹ xuất hiện ở cả ba khu vực Bắc Mỹ, Trung Mỹ và Nam Mỹ, trong đó tập trung nhiều nhất ở khu vực Trung Mỹ vốn là vùng đất của nhiều nền văn minh châu Mỹ tiêu biểu như Aztec([2]), Maya([3])…
b. Vấn đề nguyên mẫu:
Nguyên mẫu (archetype) là dạng vật thể gốc, là chủ thể hình thành sự vật được nghiên cứu. Nguyên mẫu của rồng là chủ thể khởi thủy, là nguồn gốc tạo ra rồng. Rồng có thể có một hoặc nhiều hơn một nguyên mẫu. Rồng châu Mỹ và rồng Trung Hoa có chung một đặc điểm về nguyên mẫu, đó là tính đa dạng. Nếu như nhiều tác giả khác nhau ở Trung Hoa thuộc nhiều trường phái khác nhau cho rằng rồng của dân tộc mình có nhiều nguyên mẫu khác nhau theo thuyết “tam đình cửu tự”([4]), các nguyên mẫu phổ biến có rắn [Văn Nhất Đa, Tôn Tác Vân, Hà Tinh Lượng…]; cá sấu [Chu Bản Hùng, Vương Đại Hữu, Hứa Tiến Hùng…]; cầu vồng [Đoàn Tư Viêm, Lý Bạch Phụng]; lợn [Tôn Thủ Đạo, Quách Đại Thuận]; trâu [Chung Đào, Dương Xương Quốc]; chó; hổ; cây tùng; sinh thực khí nam; sấm sét…, thì rồng châu Mỹ đa phần chỉ có một hoặc hai nguyên mẫu phổ biến tạo thành. Về cơ bản, nguyên mẫu của rồng châu Mỹ có các dạng như: người – rắn, rắn – chim, rắn – sói, trong đó, rắn và chim là hai con vật phổ biến nhất. Người Aztec có rồng Quetzalcoatl (cũng là rồng Kukulkan của người Maya), rồng Coatlcue, là các linh vật có nguyên mẫu tổng hợp giữa người, rắn và chim (đầu người, thân và đuôi rắn, có lông vũ); tương tự người Maya có rồng Chac (đầu người, thân rắn, hình 9, 10); người Illinil ở Bắc Mỹ có rồng Piasa có nguyên mẫu là chim và rắn (hình 12), cư dân vùng Patagonia (Nam Mỹ) có rồng Iemisch đầu sói, thân rắn… Ở rồng Trung Hoa, tuy rồng là linh vật tập hợp nhiều đặc trưng của các loài vật trong tư nhiên nhưng trên tổng thể chỉ có một nguyên mẫu nổi trội, các yếu tố khác tuy phong phú nhưng mang tính phụ trợ nhưng không thể thiếu. Trong lịch sử phát triển của rồng Trung Hoa, người ta ghi nhận câu chuyện và hình vẽ Phục Hy – Nữ Oa([5]) đầu người thân rồng (hình 7-8), song đó chỉ là các câu chuyện mang tính chính trị, do các hoàng đế đời Hán vay mượn nhằm mục đích thống nhất quốc gia và củng cố địa vị của mình đối với toàn dân tộc, và của dân tộc mình đối với các dân tộc khác. Trong khi đó, một số rồng châu Mỹ có dạng đầu người thân thú cố định, tồn tại từ thời cổ đại (chưa xác định được nguồn gốc) đến nay như là những linh vật chung cho toàn dân tộc, chỉ đơn thuần mang tính chất tâm linh. Qua nghiên cứu và so sánh về nguyên mẫu của rồng châu Mỹ và rồng Trung Hoa, ta có thể đi đến kết luận rằng, rồng châu Mỹ và rồng Trung Hoa đều có tính đa dạng như nhau, song ở rồng châu Mỹ đa phần lấy rắn hoặc chim làm thành phần cơ bản, trong khi đó ở Trung Hoa, rồng có thể quy về nhiều loại nguyên mẫu khác nhau hoặc giả do nhiều loài vật khác nhau hợp thành. Rồng châu Mỹ thể hiện mối quan hệ giữa con người và tự nhiên trực diện hơn, đơn giản hơn, thuần khiết hơn so với rồng Trung Hoa. Mặt khác, đặc điểm ấy còn thể hiện mối quan hệ gần gũi giữa rồng và con người, giữa tự nhiên và cuộc sống con người và ước vọng hòa hợp với tự nhiên của họ.
c. Về ý kiến rồng châu Mỹ có nguồn gốc du nhập từ Trung Hoa
Tác giả Trung Hoa Hạo Xuân [1999: 205-208] đã đưa ra luận điểm của mình rằng rồng châu Mỹ vốn có nguồn gốc từ Trung Hoa, đồng thời đưa ra các luận cứ chứng minh cho quan điểm ấy. Ông cho rằng, rồng châu Mỹ (đặc biệt là rồng Aztec, Maya và Olmec([6])) có răng, sừng, lưỡi, râu, mắt, đuôi, chân, móng chân đều giống với rồng Trung Hoa. Cụ thể hơn, ông còn cho rằng rồng châu Mỹ giống rồng Trung Hoa thời Thương – Chu. Một luận điểm bổ sung khác cho quan điểm nói trên chính là ý nghĩa sùng bái tổ tiên thể hiện qua hình ảnh rồng đầu người thân rắn. Ở Trung Hoa, đó là các bức ảnh hình Phục Hy – Nữ Oa đầu người đuôi rồng quấn lấy nhau có từ đời Hán (kể trên), còn ở châu Mỹ thì có hình hai người đuôi rắn quấn lấy nhau, trên tay cầm các dụng cụ gần giống với bức hình ở Trung Hoa (búa). Ngoài ra, tác giả còn dẫn chứng một số dụng cụ thuộc nền văn hóa Trung Hoa như tiền cổ, hình chữ Hán, các sản phẩm điêu khắc cổ… được phát hiện ở các ngôi mộ cổ ở khu vực Mexico ngày nay (hình 5). Từ đây, tác giả kết luận rằng trong khoảng thời gian từ nhà Thương – Chu đến nhà Hán – Đường, văn hóa rồng Trung Hoa đã theo chân các di dân ven biển đến châu Mỹ và thâm nhập vào nền văn hóa của các dân tộc châu Mỹ. Tuy nhiên, cho đến nay, chưa có những bài bình luận, phân tích hay nghiên cứu sâu về những điểm tương đồng khá lý thú này. Cần nói thêm rằng, khoảng một vạn năm trước, các cư dân vùng Viễn Đông châu Á đã vượt eo biển Thái Bình Dương để đến châu Mỹ, không loại trừ khả năng các cư dân Trung Hoa về sau (Thương, Chu – Hán, Đường như Hạo Xuân đề cập) cũng đã vượt eo biển và mang theo rồng đến châu Mỹ. Tuy vậy, vấn đề nêu trên cần có nhiều bài nghiên cứu đựa trên kết quả của nhiều lĩnh vực khác nhau như văn hóa học, nhân chủng học, khảo cổ học, sử học v.v. mới có thể đưa ra những kết luận có giá trị khoa học. Do những giới hạn nhất định, bài viết không đi sâu khai thác tư liệu để khảo chứng vấn đề đã nêu mà chỉ phân tích các vấn đề có liên quan trực tiếp đến rồng châu Mỹ qua so sánh với rồng Trung Hoa. Ở một phương diện khác, dù giả thuyết nói trên đúng sự thật thì rồng châu Mỹ vẫn có những đặc điểm riêng biệt nổi bật của mình, những vấn đề đáng được quan tâm nghiên cứu.
3. Một số rồng tiêu biểu ở châu Mỹ
Khác với rồng Trung Hoa vốn có thể phân loại theo nhiều tiêu chí về hành dáng cấu tạo, đặc tính, màu sắc, môi trường sống, chất liệu, tính tình, rồng châu Mỹ do hạn chế về chủng loại, đặc điểm và tính phổ biến trong văn hóa nên có thể được phân loại dựa vào nguyên mẫu và đặc tính thiện – ác.
3.1. Theo nguyên mẫu, rồng châu Mỹ có thể chia ra như sau:
a. Rồng có hai nguyên mẫu:
+ Rồng người – rắn: nổi bật là rồng Chac và rồng Coatlcue:
- Rồng Chac (hình 9,10): xuất hiện trong thần thoại Maya, có khi chỉ là một con rồng, có khi là bốn con được phân chia theo màu sắc và phương hướng: Chac Xib Chac: rồng Chac đỏ ở phương Đông; Sac Xib Chac: rồng Chac trắng ở phương Bắc; Ek Xib Chac: rồng Chac đen ở phương Tây; Kan Xib Chac: rồng Chac vàng ở phương Nam. Ở rồng Trung Hoa, không có sự phân chia này mà thay vào đó là thuyết vũ trụ luận, trong đó chỉ có rồng xanh ở phương Đông (thanh long),còn các phương hướng khác nhường cho các con vật khác (rùa đen ở phương Bắc, hổ trắng ở phương Tây, chim đỏ ở phương Nam). Chac là thần mưa, thần sấm và thần sinh sản, là biểu tượng của sự sáng tạo, sinh sôi và sự sống. Trong tiếng Maya, Chac còn có tên là Ah Tzenul, nghĩa là người ban tặng thức ăn; Hopop Caan, người thắp sáng bầu trời. Trong văn hóa Zapotec([7]), Chac gọi là Cocijo, trong văn hóa Aztec là Tlaloc. Trong hội họa, rồng Chac thường được thể hiện bằng hình ảnh một ông già, thân có lông vũ, đuôi rắn, có răng nanh, mũi dài, mắt thường rơi lệ (tượng trưng cho mưa), tay cầm một chiếc búa (tượng trưng cho sấm sét). Ngày nay, trong khi hậu thế các dân tộc châu Mỹ hầu như quên hết các vị thần thì rồng Chac vẫn tồn tại vững chắc trong tâm thức các cư dân. Người Maya theo đạo Thiên chúa thì thay tên rồng Chac thành Thánh Thomas (Saint Thomas).
- Rồng Coatlcue (hình 11): Rồng Coatlcue xuất hiện trong thần thoại của người Aztec. Rồng Coatlcue thường được miêu tả như một người phụ nữ, da rắn, hai đầu rồng. Rồng Coatlcue còn được vẽ với chiếc vòng cổ hình trái tim và chân có móng vuốt. Rồng Coatlcue là biểu tượng lưỡng phân (duality) của tự nhiên. Do vậy, rồng Coatlcue là hiện thân của sự sống. Tương truyền, khi rồng Coatlcue mang thai rồng con Huizilopochtli, các con lớn của rồng Coatlcue là Centzon Huitznahua và Coyolxauhqui nổi giận, chống lại mẹ. Rồng Coatlcue lo lắng nhưng cuối cùng cũng đã sinh nở tốt. Rồng con Huizilopochtli lớn lên, cùng với sự trợ giúp của rồng Xiuhcoatl (xem phần dưới), đã giết chết các anh của mình. Ngày nay, dấu ấn của rồng Coatlcue vẫn còn tồn tại trong tâm thức của một số cư dân bản địa [elfwood.lysator.liu.se…].
- Rồng Quetzalcoatl (hình 1, 3, 4, 13, 14, 15): là một con rồng thân rắn, có lông vũ, mang đầu người (cũng có loại đầu chim). Rồng Quetzalcoatl xuất hiện trong văn hóa Aztec, Maya (gọi là Kukulcan), Quiché([8]) (gọi là Gukumatz), Olmec, Mixtec([9]), Toltec([10]). Quetzalcoatle xuất hiện cách đây 2000 năm, được hiểu là đấng sáng thế, thần sinh đôi, thần bảo hộ các nghệ nhân, thần mưa, thần gió, thần sao mai, thần mang lửa, thần tạo lịch.. trong nhiều nền văn minh từ thời sơ khai cho đến nền văn minh cuối cùng là Aztec [David Carrasco 1992: 2]. Về hình dáng, rồng Quetzalcoatl có dáng người, hai cánh, không chân. Đa số các dân tộc châu Mỹ đều tin rằng con người có nhiều vòng đời, theo đó thế giới này là thế giới thứ năm. Các thế giới trước đều bị lũ lụt, lửa, núi lửa, thiên tai hủy diệt. Rồng Quetzalcoatle lấy xương của các nạn nhân các thế giới trước và máu của mình để tạo ra con người trong thế giới thứ năm này.
Có hai câu chuyện kể về thân thế rồng Quetzalcoatl của người Toltec và người Aztec. người Toltec kể rằng Quetzalcoatl là thần bảo hộ của vua Topiltzin, người đã mang lại ánh sáng văn minh cho kinh thành Tula (hay Tollan) – thủ đô Toltec [Nguyễn Ngọc Thơ 2008: vanhoahoc.edu.vn], sau bị chính người em trai va bộ hạ hại nên phải chạy đến thành Chichen Itzá trên bán đảo Yucatec (nay thuộc Mexico). Trước khi rời thành Tula, Quetzalcoatl Topiltzin thề rằng sẽ trở lại từ phía đông để trả thù những ai đã hại hình. Qua thời gian, người Toltec bị người Aztec chinh phục. Đến lượt mình, người Aztec tiếp thu và sùng bái hình tượng rồng Quetzalcoatl theo cách của mình.
Người Aztec thì quan niệm Quetzalcoatl là thần bảo hộ văn minh và học thuật. Theo cổ tục, khi lập đàn tế bái các vị thần thường phải hiến nhân mạng, rồng Quetzalcoatle được cho là thần chống lại tập tục này nhưng lại gặp sự kháng cự của kẻ thù Tezcattpoca, cuối cùng rồng Quetzalcoatle phải đi lưu vong. Tương truyền, rồng Quetzalcoatle bay đến Vịnh Mexico thì tự nổ tung mà chết. Theo thần thoại, khi Quetzalcoatle chết biến thành Sao Thái Bạch (Venus). Khi tướng Cortes (Tây Ban Nha) đến kinh đô Tenochtitlan, người Aztec cứ ngỡ rằng hiện thân của thần Quetzalcoatl đã trở lại từ phía đông nên ra sức cung phụng. Biết được niềm tin này, bản thân người Tây Ban Nha tìm kiếm sự kết nối giữa mẫu quốc của mình và hướng đông nơi thần Quetzalcoatl thề sẽ quay lại. Hẳn đây là mưu đồ chính trị của thực dân châu Âu nhằm thực hiện dã tâm thôn tính các dân tộc châu Mỹ. Còn ở motif rồng Quetzalcoatl tự nổ tung mà chết cho thấy quan niệm sống, cách sống cam chịu, thà hy sinh chứ không quy phục người ngoại lai của các dân tộc bản địa châu Mỹ.
Ngoài biểu hiện tổng hợp giữa người và rắn, Quetzalcoatle còn có một ngoại hình khác: rồng rắn, thân có lông vũ trong văn hóa người Maya (xem phần rồng chim-rắn).
+ Rồng chim – rắn: xét theo tính chất đóng góp của từng loài chim và rắn có thể phân ra hai tiểu loại: (1) rồng thiên về loài chim, và (2) rồng thiên về loài rắn.
(1) Rồng thiên về loài chim, nổi bật có rồng Piasa. Rồng Piasa (hình 12) có nguyên mẫu chính là chim, xuất hiện trong thần thoại của người Illini da đỏ ở Bắc Mỹ. Nó mang hình dáng một động loài vật lạ, đuôi dài, có cánh, chuyên ăn thịt động vật, được cho là thích sống trong hang động ở các triền sông. Có tác giả cho rồng Piasa là loài chim thần được người bản địa thần thánh hóa từ các loài chim ăn thịt tại địa phương [Indians.org…], song xét về đặc điểm, tập tính và ý nghĩa, Piasa được cho là một loại rồng [survive2012.com…]. Tương truyền, người anh hùng da đỏ Quatonga và 20 cận vệ của mình đã dụ rồng Piasa ra khỏi hang và giết chết bằng các mũi tên độc. Ngoài rồng Piasa, người dân da đỏ còn có một số loài rồng xuất hiện trong thần thoại khác như Quillayute, Quetzacoatlus Northropi, Nanabozho. Các con rồng này có thân chim đuôi rắn nhưng trong truyền thuyết lại thường đi tìm giết các loài rắn. [Indians.org…].
(2) Ở tiểu loại rồng thiên về loài rắn không thể không nhắc đến rồng Quetzalcoatl.
Một di chỉ văn hóa bản địa cổ ở vùng thung lũng Ohio nước Mỹ có thể giúp lý giải sự kết hợp giữa chim và rắn trong rồng Quetzalcoatl. Trên một ngọn đồi thấp người ta đắp đất thành hình một con mãng xà dài, đuôi cong tròn, miệng thì há to, đang đớp lấy một quả trứng (hình 15-16). Theo các tác giả Michael Coe, Dean Snow, Elisabeth Benson [1986: 48-49] và Paul G. Bahn [2000: 162-163] thì quần thể di tích này cho thấy rắn và chim là hai loài vật rất phổ biến ở châu Mỹ xưa.
[Michael Coe.. 1986: 48-49; Paul G. Bahn 2000: 162-163]
+ Rồng thú – rắn:
- Rồng Iemisch: xuất hiện trong thần thoại Patagonia([11]), là loại rồng đầu cáo thân rắn. Đây là loại rồng ác, thường lấy đuôi quấn chết nạn nhân rồi ăn thịt. Rồng Iemisch là đại diện của ác quỷ.
- Rồng Ihuaivulu: xuất hiện trong thần thoại các cư dân bản địa Nam Mỹ, thân thú, có bảy đầu, thường sống trên miệng núi lửa. Theo nười dân bản địa, những đợt phun trào của núi lửa là những biểu hiện giận dữ của rồng khi bị dân làng xúc phạm.
b. Rồng có một nguyên mẫu:
(1) Rồng rắn
- Rồng Xiuhcoatl: xuất hiện trong thần thoại Aztec, là một loại rắn thần, miệng phun lửa, trợ thủ đắc lực của rồng Huizilopochtli (kể trên). Trong tâm thức của người Aztec, rồng Xiuhcoatl có hình dáng vô cùng phong phú, là hiện thân của sức nóng, của núi lửa và sấm sét. Nhìn chung, rồng Xiuhcoatl không thể hiện rõ đặc tính của mình (thiện, ác) mà chỉ xuất hiện rất mờ nhạt trong thần thoại.
- Rồng Amhuluk: loài rồng rắn biển xuất hiện trong truyền thuyết của người bản địa vùng Oregon (Mỹ). Tương truyền, rồng Amhuluk thân rắn to lớn, có hai sừng to và nhọn, tượng trưng cho ác quỷ chuyên uy hiếp, bắt cóc và giết hại trẻ em trong vùng. Rồng Amhuluk còn được mệnh danh là “kẻ trộm trẻ em” (thief to children).
- Rồng Angont: xuất hiện trong thần thoại vùng Huron([12]) (Dakota, Mỹ). Rồng Angont thân rắn, có bốn chân, có nộc độc, được cho là thường sống ở các khu vực đầm, hố sâu. Rồng Angont được cho là tác giả của những trận bão lụt, thiên tai trong vùng, do vậy, nó là đại diện của ác quỷ
- Rồng Gaasyendietha: xuất hiện trong thần thoại của cư dân Seneca([13]), thân rắn, có đuôi dài, thường phun lửa, sống ở đáy sông, hồ. Tương truyền, rồng có thể bay lên trời bằng một vệt lửa (cầu vồng).
- Rồng Kolowisi: xuất hiện trong thần thoại Zuni([14]), là con rắn thần có sừng, miệng rộng, toàn thân có gai. Có một câu chuyện kể về rồng Kolowisi như sau: có một cô gái đi tắm suối, gặp một bé trai bị bỏ rơi, bèn đem về nuôi. Cậu bé trai ấy chính là Kolowisi, về sau rồng Kolowisi biến nguyên hình, bắt cóc cô gái về làm vợ. Do vậy, trong truyền thuyết, rồng Kolowisi được cho là kẻ bắt cóc các cô gái trẻ .
- Rồng Msi-Kinepeikwa: xuất hiện trong thần thoại Shawnee([15]), là loại rắn thần to lớn, khi di chuyển thường thay đổi hình dáng. Rồng có hai sừng (1 xanh, 1 đỏ). Rồng Msi-Kinepeikwa biểu trưng cho sự sinh sôi, sự linh hoạt, sự trưởng thành và sức mạnh.
- Rồng Palulukon: Xuất hiện trong thần thoại Hopi([16]), là loài rắn thần sống ở đại dương. Theo thần thoại Hopi, thế giới tồn tại trên lưng hai con rồng này. Nhưng khi con người tàn phá tự nhiên, tức là xâm phạm rồng, rồng tạo ra thiên tai, lũ lụt để trả thù. Trong tâm thức người Hopi, rồng Palulukon là thần cai quản tự nhiên, điều phối thời tiết. Ở điểm này, rồng Palulukon giống rồng Trung Hoa.
- Rồng Iwanci: xuất hiện trong truyền thuyết vùng Amazon (khu vực Equador), là loại rồng rắn, thường thay đổi hình dáng để bắt mồi. Rồng Iwanci là hiện thân của ác quỷ chuyên làm hại dân lành.
(2) Rồng cá sấu
Trong truyền thống văn hóa Maya có loại rồng cá sấu đuôi hóa thành các nhánh câu bông gòn (ceiba), được xem là biểu tượng của sự sống trỗi dậy. Cùng với báo đốm châu Mỹ (jaguar) và rồng rắn, cá sấu (cayman) được hiểu là một biểu tượng văn hóa tâm linh quan trọng.
3.2. Phân loại theo đặc tính thiện – ác: có ba loại: rồng thiện, rồng ác và rồng trung tính.
+ Rồng thiện: rồng Chac, rồng Coatlcue, rồng Quetzalcoatle (Kukulkan)([17]), rồng Msi-Kinepeikwa, Rồng Palulukon v.v. Rồng thiện chủ yếu là rồng người – rắn và rồng rắn. Đa số được các cư dân bản địa coi như những vị thần linh như thần cai quản tự nhiên (Chac, Quetzalcoatle, Palulukon), thần sinh sôi (Chac, Coatlcue, Quetzalcoatle), đấng sáng thế (Msi-Kinepeikwa), thần khai sáng (Quetzalcoatle). Xét trên khía cạnh văn hóa ứng xử với môi trường tự nhiên, người châu Mỹ bản địa về cơ bản giống với người Trung Hoa, cố hòa hợp với thiên nhiên, coi thiên nhiên như những thế lực thần bí (rồng), mà nếu con người sống tốt với thiên nhiên thì nhiên nhiên sẽ ban tặng sự sống, còn ngược lại, thiên nhiên sẽ đem lại chết chóc (lũ lụt, thiên tai..). Nói chung, tuy người châu Mỹ lý giải quy luật tác động của tự nhiên theo lối tư duy sơ khai, đơn giản nhưng cũng đã thể hiện phần nào quan niệm sống của mình. Điểm khác biệt với người Trung Hoa, người châu Mỹ tuy coi tự nhiên nằm xa tầm tay của mình nhưng ước vọng hòa hợp với tự nhiên của họ còn thể hiện qua việc tạo ra những con rồng – những vị thần có nguyên mẫu là người (Chac, Coatlcue). Những sứ giả kết nối con người với tự nhiên.
+ Rồng ác: đa số là rồng rắn (Amhuluk, Angont, Iwanci, Kolowisi), rồng thú-rắn (Iemisch, Ihuaivulu), rồng chim (Piasa). Các con rồng này thường được miêu tả như những ác quỷ ăn thịt người (Amhuluk, Iwanci, Iemisch, Ihuaivulu, Piasa), kẻ bắt cóc (Amhuluk, Kolowisi), kẻ tạo ra thiên tai (Angont).
+ Rồng trung tính: đa số là các loại rồng kém phổ biến, thường là các loại rồng phụ trợ cho các con rồng khác, ví dụ rồng Xiuhcoatl, rồng Gaasyendietha, các loại rồng chim Quillayute, Quetzacoatlus Northropi, Nanabozho... Xét về tương quan, đặc tính thiện, ác ở rồng châu Mỹ tồn tại song hành tuy sự phân bố của chúng khác nhau (ở các dân tộc khác nhau, khu vực địa lý khác nhau). Điều này hơi khác với rồng Trung Hoa, vì ở đó, rồng cũng mang khả năng thị uy (gây lụt lội, hạn hán) nhưng chỉ là một đặc tính khá nhỏ so với các đặc tính thiện nổi trội khác (may mắn, thông thiêng, thiện biến, cao quý…).
4. Ảnh hưởng của rồng châu Mỹ trong đời sống cư dân bản địa.
4.1 Ảnh hưởng của rồng đối với đời sống tâm linh
Xét ở chiều rộng, ảnh hưởng của rồng châu Mỹ trong đời sống tâm linh có phạm vi hẹp hơn rất nhiều so với rồng Trung Hoa tuy có những điểm tương đồng khá lý thú. Có thể nói, rồng châu Mỹ và rồng Trung Hoa có nhiều điểm tương đồng trong đời sống tâm linh. Cả hai đều để lại dấu ấn khác đặc sắc trong tư duy văn hóa đối phó với tự nhiên và các quan niệm về tôn giáo tín ngưỡng. Ở rồng châu Mỹ, rồng trở thành hiện thân của giới siêu nhiên, trực tiếp tham gia điều hành tự nhiên (ban bố nước, tạo mây, mưa, gió), tạo ra sự sống (tạo mưa, sinh sôi), và cả sự điêu tàn (thiên tai, chết chóc). Rồng châu Mỹ (rồng thiện) được xem như các vị thần linh thiêng, thường xuyên được hiến tế nhân mạng (trừ rồng Quetzalcoatl) để mong được rồng ban bố sự sống. Trong khi đó, rồng Trung Hoa vừa là thần (tạo mưa, trừ tà, ..) vừa là cầu nối giữa con người và giới thần tiên (vật cưỡi cho thần tiên, sứ giả của Thượng đế). Trong các tín ngưỡng dân gian, các dân tộc châu Mỹ và Trung Hoa đều có những nghi lễ tế rồng cầu mưa. Trong khi rồng Trung Hoa nhận nhiều ảnh hưởng của các tôn giáo Nho, Đạo, Phật, do đó các đặc tính, ý nghĩa sơ khai có nhiều biến đổi (từ thần quyền sang vương quyền và cuối cùng là quá trình “giải quyền lực” , thì ở rồng châu Mỹ, sự biến đổi ấy dường như không đáng kể do không có những ảnh hưởng hay tác động của các học thuyết tôn giáo lớn tương tự. Trong tâm thức của người Trung Hoa, rồng tuy đa dạng phong phú nhưng chịu sự chi phối của Long vương, xa hơn là Thượng đế, còn rồng châu Mỹ thì không chịu sự chi phối nào. Bỏ qua yếu tố nguồn gốc, cả rồng châu Mỹ và rồng Trung Hoa đều là sản phẩm của tư duy sơ khai, của những ước vọng hòa hợp tự nhiên, hạn chế sự khắc nghiệt của tự nhiên và thể hiện khát vọng sống của con người.
Điểm khác biệt lớn nhất có lẽ nằm ở ý nghĩa chiều sâu của biểu tượng rồng châu Mỹ (đặc biệt là Quetzalcoatl) có ý nghĩa lớn đến mức nó quy định vận mệnh của dân tộc. Theo lịch pháp Trung Mỹ, cứ mỗi 52 năm sẽ kết thúc một chu kỳ sống, việc có tiếp tục được sống sang một chu kỳ mới hay không là do rồng thần quyết định. Câu chuyện thề nguyền sẽ quay trở lại từ phía đông để trả thù kẻ địch của thần rồng Quetzalcoatl trong văn hóa Toltec – Aztec là một ví dụ điển hình. Cho đến năm 1521, khi quân đội Tây Ban Nha do Cortes dẫn đầu tiến vào cung điện Aztec ở Tenochtitlan, người Aztec cứ ngỡ là Quetzalcoatl đã trở lại thật sự. David Carrasco [1992: 106] nhận định “rồng Quetzalcoatl là một biểu tượng quan trọng và cần thiết cho sự tiếp nối và phát triển của các nền văn minh châu Mỹ”.
4.2. Ảnh hưởng của rồng trong điêu khắc và văn hóa dân gian.
Giống như rồng Trung Hoa, rồng châu Mỹ cũng đã để lại trong đời sống vật chất , xã hội của các dân tộc bản địa những giá trị tích cực. Rồng châu Mỹ do hạn chế về tính phổ quát và khả năng ứng dụng nên dấu ấn của rồng châu Mỹ chủ yếu tập trung trong lĩnh vực nghệ thuật. Rồng có mặt ở hầu hết các lĩnh vực của nghệ thuật như hội hoạ, điêu khắc, nghệ thuật đồ gốm, v.v. Do xuất phát từ yếu tố rồng là thần linh nên ở những nơi trang nghiêm, cao quý, người ta cho vẽ, chạm khắc, đẽo đá, đúc kim loại hình rồng với nhiều chức năng khác nhau: thờ cúng, thị uy, trang trí v.v. Một số hiện vật khảo cổ cho thấy rồng được ứng dụng trong các dụng cụ tế thần (lư hương, đĩa, cột đá, bàn thờ v.v.), các sản phẩm trang trí (ngọc chạm). Khảo cổ phát hiện một hòn đá chạm rồng đặt trong các đền thần của người Olmec, ngoài ra còn phát hiện nhiều vò nung của người Olmec cổ có chạm rồng. Có thể nói, các kim tự tháp, đặt biệt là kim tự tháp Teotihuacan (Mexico) là các bảo tàng lớn về văn hóa rồng vì có nhiều dụng cụ chạm khắc, trang trí hình rồng (nhất là rồng Coatlcue, rồng Quetzalcoatl). Riêng rồng Quetzalcoatl có thể nói là có sứ mệnh hết sức đặc biệt đối với nền văn minh Trung Mỹ thời tiền Columbus. Các thành phố nổi tiếng thời cổ trung đại gồm Teotihucan, Cholollan, Tula, Xochicalco, Chichen Itza và Tenochtitlan được xây dựng trên cơ sở tôn vinh rồng thần Quetzalcoatl làm thần bảo hộ [David Carrasco 1992: 2]. Dù qua nhiều thời đại khác nhau, các dân tộc có cách hiểu khác nhau, song ý nghĩa ấy của Quetzalcoatl vẫn nhất quán suốt mười ba thế kỷ thời thành bang Teotihuacan (250 sau CN) đến Tenochtitlan (1521). Các thành phố này đều xây dựng riêng ngôi đền Quetzalcoatl ở vị trí trang trọng nhất, cung điện, nhà cửa đều xây dựng xung quanh các ngôi đền này [David Carrasco 1992: 5]
5. Kết luận:
Qua nghiên cứu các vấn đề liên quan đến rồng châu Mỹ ở trên, chúng tôi đi đến mấy kết luận sau:
1. Giống như một số dân tộc khác trên thế giới, các dân tộc châu Mỹ cũng có rồng dù nguồn gốc chưa được xác định rõ ràng. Đó là những vị thần cai quản tự nhiên, thần sáng thế, thần sinh sôi, thần khai sáng, thần trừng trị cái ác và cả những kẻ hủy diệt. Rồng châu Mỹ mang đặc tính tản mạn địa phương song lại có ý nghĩa chiều sâu mạnh mẽ, có một hay nhiều nguyên mẫu xuất hiện trong quá trình con người đấu tranh sinh tồn với tự nhiên cách đây hàng ngàn năm. Rồng ra đời đã đi sâu vào đời sống tâm linh của người dân, có ảnh hưởng đến đời sống tinh thần và chật chất của các cư dân ở những mức độ nhất định.
2. Các dân tộc khác nhau cư trú trên những vùng đất khác nhau có thể có những hằng số văn hóa tương đồng với nhau. Các hằng số văn hóa ấy được quy định bởi các yếu tố tự nhiên, xã hội, phong tục, tín ngưỡng, tôn giáo của các dân tộc. Bỏ qua yếu tố nguồn gốc, rồng châu Mỹ và rồng Trung Hoa có nhiều điểm tương đồng nhất định dù yếu tố lịch sử tác động đến rồng hoàn toàn khác nhau, song đều thể hiện một cách nhìn chung về thế giới tự nhiên, thể hiện triết lý sống hòa hợp với tự nhiên, coi tự nhiên là người mẹ của sự sống. Đó là hằng số văn hóa chung của người Trung Hoa và các dân tộc châu Mỹ.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
a. Sách và bài viết:
1. Brian S. Bauer, David S.P. Dearborn 1995: Chiêm tinh học và đế quốc cổ vùng Andes: nguồn gốc văn hóa của việc quan sát bầu trời người Inca, NXB ĐH Texas (Brian S. Bauer, David S.P. Dearborn 1995: Astronomy and empire in the ancient Andes: the cultural origins of Inca sky watching, University os Texas Press, Austin).
2. Burland, Cottie 1967: Các vị thần trong truyền thống Mexico, Putnam, New York (Burland, Cottie 1967: The Gods of Mexico, Putnam, New York).
3. Clara Bezanilla 2006: Nam và nữ thần Aztec và Maya, NXB Bảo tàng Anh quốc (Clara Bezanilla 2006: Aztec and Maya gods and goddesses, The British Museum Press).
4. Cornyn John 1931: Bài ca rồng Quetzalcoatl, NXB Antioch (Cornyn John 1931: The song of Quetzalcoatl, Antioch Press).
5. David Carrasco 1980: “Sự trả thù của rồng Quetzalcoatl: mầm mống và sự hình thành tôn giáo Aztec, TC Lịch sử tôn giáo số 19, tr. 296-319 (David Carrasco 1980: “Quetzalcoatl’s revenge: primordium and application in Aztec religion”, History of religions 19, pgs. 296-319).
6. David Carrasco 1992: Rồng Quetzalcoatl và sự trớ trêu của một đế quốc: thần thoại và sự tiên đoán trong truyền thống Aztec, NXB ĐH Chicago. Bản in lần 1: 1982 (David Carrasco 1992: Quetzalcoatl and the irony of empire – myths and prophecies in the Aztec Tradition, The University of Chicago Press, Illinois).
7. Hạo Xuân 1999: Long phụng trình tường, NXB Giáo dục Sơn Đông.(浩春 1999:龙凤呈祥,山东教育出版社).
8. Lafaye, Jacques 1976: Rồng Quetzalcoatl và Guadalupe: sự hình thành ý thức dân tộc Mexico, NXB ĐH Chicago (Lafaye, Jacques 1976: Quetzalcoatl and Guadalupe: the formation of Mexican national consciousness. University of Chicago Press).
9. Maria Longhena 2000: Chữ viết Maya: một nền văn minh và chữ viết của nó, NXB Abbeville (Maria Longhena 2000: Mayan script: a civilization and its writing, Rosanna M. Giammanco Frongia translated from Italian, Abbeville Press Publisher).
10. Michael Coe, Dean Snow, Elisabeth Benson 1986: Từ điển hình Trung Mỹ cổ, NXB Facts on File Publication, New York (Michael Coe.. 1986: Atlas of ancient Mesoamerica, Facts on File Publication, New York).
11. Nguyễn Ngọc Thơ 2003: Tìm hiểu rồng Trung Hoa, Luận văn thạc sỹ Văn hóa học.
12. Nguyễn Ngọc Thơ 2007: “Văn minh Olmec”, “Thành Monte Alban và văn minh Zapotec”, “Thành bang Teotihuacan”, “Thành Tollan và văn minh Toltec”, “Đế quốc Aztec”, “Văn minh Maya”, www.vanhoahoc.edu.vn
13. Paul G. Bahn 2000: Từ điển hình về khảo cổ học thế giới, Checkmark Books, New York (Paul G. Bahn 2000: The atlas of world archaeology, Checkmark Books, New York).
14. Prudence M. Rice 2007: Nguồn gốc lịch pháp Maya: các bia tưởng niệm, những người kể chuyện thần thoại và sự hiện thực hóa thời gian, NXB ĐH Texas (Prudence M. Rice 2007: Maya calendar origins – monuments, mythistory, and the Materialization of time, University of Texas Press, Austin, Texas).
15. Susan Milbrath 1999: Các thần cai quản các vì sao trong văn hóa Maya, NXB ĐH Texas (Susan Milbrath 1999: Star gods of the Maya, University of Texas Press)
16. Tạp chí Ancient Mesoamerican 2008, số 1, bìa 1.
17. Thái Dịch An 1998: Long phụng đồ điển, NXB Mỹ thuật Hà Nam(蔡易安1998: 龙凤图典,河南美术出版社).
18. Timothy W. Pugh 2001: “Loài rắn cai quản lũ lụt, đền thờ rắn, và hệ vũ trụ tứ phân”, Tạp chí Ancient Mesoamerica, tr. 247-258 (Timothy W. Pugh 2001: “Flood reptiles, serpent temples, and the quadripartite universe, Ancient Mesoamerica, pgs. 247-258).
19. Trần Ngọc Thêm 2001: Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam, NXB TP.HCM.
20. Trương Đạo Nhất, Phan Lỗ Sinh 1999: Trung Hoa long văn đồ phổ, NXB Mỹ thuật Công nghệ Bắc Kinh.(张道一,潘鲁生1999:中华龙纹 图谱,北京工艺美术出版社).
21. Vương Duy Đề 1990: Long đích tông tích, NXB Đại Liên.(王维堤 1990: 龙的踪迹,大连出版社).
22. Vương Duy Đề 2000: Long phụng văn hóa, NXB Cổ tịch Thượng Hải.(王维堤2000:龙凤文化,上海古籍出版社).
23. William L. Fash, Marc Zender 2008: Tập bài giảng môn Mesoamerican civilization, Đại học Harvard.
b. Tài liệu internet:
24. Alleghenyonline.com.:
http://www.alleghenyonline.com/senecapeoplehist.html
25. Athenasweb.com.: http://www.athenasweb.com/1999/columns/Column12699.html
26. Blackdrago.com.: http://www.blackdrago.com/famous_northamer.htm#palulukon
27. Elfwood.lysator.liu.se.: http://elfwood.lysator.liu.se/loth/r/a/rachaelm/petition.jpg.html
28. En.wikipedia.org.: http://en.wikipedia.org/wiki/Mesoamerica
29. Hopi.nsn.us.: http://www.hopi.nsn.us/Pages/Statistics/demog.html
30. Maya-archeology.org.:http://www.maya-archeology.org/html/popol1.html
31. Mexica.net.: http://www.mexica.net/chat.messages/3889.shtml
32. Patagonia-travel.com.:http://www.patagonia-travel.com/
33. Quetzalnet.com.: http://www.quetzalnet.com/QuetzalNET/MayaCulture.html
34. Rose-human.edu:http://www.rose-hulman.edu/~delacova/olmec-dragon.htm
35. Stores.ebay.com.: http://www.stores.ebay.com/silverinsanity/plistings/list/all/dept0/page8.html
36. Tolatsga.org.: www.tolatsga.org/shaw.html
37. Weber.ucsd.edu.: weber.ucsd.edu/~anthclub/quetzalcoatl/quetzal.htm
38. Wyandot.org.:http://www.wyandot.org/wn_early.htm
39. http://religion.mrugala.net/Ameriques/Quetzalcoatl.jpg
([1])Việc khu biệt rồng với các linh vật khác còn là một vấn đề chưa được giới khoa học làm rõ. Cho đến nay, chưa có một bảng tiêu chí quy định về rồng, do vậy trong bài viết này, chúng tôi sử dụng kế quả xác định của các giả nghiên cứu trước.
([2])Người Aztec là một trong những dân tộc có đóng góp nhiều nhất vào nền văn minh châu Mỹ (Mesoamerican). Aztec nghĩa là “dân tộc đến từ vùng Aztlán”. Người Aztec tự gọi mình là Hehica, Meshica hay Mexica, từ đó hình thành tên gọi đất nước Mêxico. Trong lịch sử, người Aztec đã từng chiến thắng nhiều dân tộc khác, sau mỗi lần chiến thắng, cư dân Aztec luôn tiếp nhận văn hóa của các dân tộc bại trận để làm giàu thêm văn hóa của mình. Năm 1521, người Aztec bị Tây Ban Nha chinh phục. Sau chiến tranh, hơn 75% cư dân Aztec bị giết chết. Thành phố Mexico được xây dựng trên đống tro tàn của Tenochtilan của đế chế Aztec (xem thêm Nguyễn Ngọc Thơ 2007: “Đế quốc Aztec”, vanhoahoc.edu.vn])
([3])Người Maya, cũng là một trong những dân tộc phát triển nhất của nền văn minh châu Mỹ, sinh sống chủ yếu ở miền nam Mexico và Bắc Trung Mỹ. Người Maya có 3000 năm lịch sử, là dân tộc chủ chốt sáng tạo ra nền văn minh Mesoamerican. Người Maya xây dựng nhiều công trình kiến trúc nổi tiếng như kim tự tháp Teotihuacan, các công trình đá v.v… Ngày nay, hàng triệu người Maya sinh sống trên khắp các quốc gia Trung, Nam Mỹ (xem thêm Nguyễn Ngọc Thơ 2007: “Văn minh Maya”, vanhoahoc.edu.vn])
([4])“Tam đình” bao gồm: phần đầu, phần thân, phần đuôi. “Cửu tự” có nhiều cách giải thích khác nhau. La Nguyện đời Tống là người đề xuất giải mã khái niệm “cửu tự” sớm nhất, gồm: sừng giống nai, đầu gống đà, mắt giống thỏ, thân giống rắn, bụng giống trai, vảy giống cá, ngón chân giống chim, chân giống hổ, tai giống bò [Vương Duy Đề 2000]
([5]) Hình tượng Phục Hy – Nữ Oa vốn xuất hiện trong thần thoại phương Nam [Trần Ngọc Thêm 2001: 80-81], được người Hán vay mượn và Hán hóa.
([6])Người Olmec cũng là một cư dân bản địa châu Mỹ, hiện đang sống rải rác ở bang Veracruz và Tabasco ở Mexico. Người Olmec chiếm vùng đất này từ thế kỉ 12 trước CN. Các di chỉ văn hóa Olmec còn tồn tại đến hôm nay như La Venta, San Lorenzo, Tres Zopotes, Chalcatzingo, La Mojarra (xem thêm Nguyễn Ngọc Thơ 2007: “Văn minh Olmec”, vanhoahoc.edu.vn)
([7])Người Zapotec là cư dân bản địa cổ ở Mêxicô, sống chủ yếu ở vùng Oaxacan, có lịch sử văn hóa hơn 2500 năm. Zapotec là một trong những dân tộc góp phần tạo nên nền văn minh châu Mỹ Mesoamerican thời kì Tiền Columbo (Pre-Columbia). Di chỉ nổi tiếng của văn minh Zapotec là thành phố Monte Alban nổi tiếng. Người Zapotec về sau bị người Mixtec chinh phục, trở thành nô lệ cho người Mixtec (xem thêm Nguyễn Ngọc Thơ 2007: “Thành Monte Alban và văn minh Zapotec”, vanhoahoc.edu.vn)
([9]) Người Mixtec, còn gọi là Mixteca, cũng là cư dân bản địa Mesoamerican. Người Mixtec giỏi về tác đá, chạm khắc gỗ, kim loại. Trong lịch sử, người Mixtec chinh phục người Zapotec, tiếp thu văn minh Zapotec làm giàu cho văn hóa dân tộc mình. Các di chỉ nổi tiếng có thể kể như Tilantongo, Achiutla, Cuilapan, Huamelupan, Tlaxiaco, Yucunudahui, Monte Alban (chiếm của người Zapotec).
([10])Người Toltec chiếm vùng trung Mexico từ thế kỉ 10-12 sau CN. Ngôn ngữ chính là Nahual. Toltec là một dân tộc hiếu chiến, đã từng chiếm đánh Teotihuacan (thủ đô của thành bang Teotihuacan – nay thuộc Mexico, xem thêm [Nguyễn Ngọc Thơ 2007: vanhoahoc.edu.vn]). Người Toltec đã để lại những ảnh hưởng đáng kể trong văn hóa Maya vùng Yucatan (Xem thêm Nguyễn Ngọc Thơ 2007: “Thành Tollan và văn minh Toltec”, vanhoahoc.edu.vn)
([12])Tên tự gọi là Ouendat, có lịch sử hàng ngàn năm. Trong quá khứ có 4 quốc gia Huron tồn tại: Attignousntan, Attingneenongnahac, Arendahronon và Ohonaenrats. Thế kỷ 17, người Huron hòa nhập với cộng đồng người phương Tây
([13])Dân tộc bản địa Bắc Mỹ có lịch sử lâu dài. Quốc gia Seneca phát triển mạnh vào thế kỉ 12-15 ở phía bắc bang New York (Mỹ).
([14])Người Zuni là một dân tộc bản địa cư trú ở Bắc Mỹ, có lịch sử hơn 2000 năm kể từ khi người châu Âu đặt chân đến. Người Zuni là chủ nhân của quốc gia Anasazi đã từng tồn tại hơn 2000 năm trong lịch sử. Hiện còn 19 bộ lạc Zuni sinh sống rải rác ở bang New Mexico và Asrizona (Mỹ).
([15])Cư dân bản địa Bắc Mỹ (vùng Ohio, Virginia, và Pennsylvania – Mỹ). Dân số hiện nay khoảng 50.000 người [tolatsga.org].