Điều 11 Nghị định số 98/2010/NĐ-CP ngày 21 tháng 9 năm 2010 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Di sản văn hóa và Luật Sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Di sản văn hóa quy định về “Phân loại di tích” gồm: “1. Di tích lịch sử (di tích lưu niệm sự kiện, di tích lưu niệm danh nhân); 2. Di tích kiến trúc nghệ thuật; 3. Di tích khảo cổ; 4. Danh lam thắng cảnh”.
1. Tổng quan về các loại hình di tích trên địa bàn thành phố
Trên địa bàn thành phố, tính đến hết tháng 7/2017,Thành phố Hồ Chí Minh đã có 172 di tích được xếp hạng; 97 công trình, địa điểm thuộc Danh mục kiểm kê di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2016 – 2020[Danh mục các di tíchđã xếp hạng trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh năm 2017], tập trung ở 3 loại hình, gồm: khảo cổ, kiến trúc nghệ thuật và lịch sử, cụ thể như sau:
1. Số liệu di tích xếp hạng (năm 1976 đến hết tháng 7/2017):
Tỷ lệ di tích xếp hạng (Tính đến hết tháng 7/2017)
Tỷ lệ chi tiết (theo loại hình – theo cấp xếp hạng)
2. Các công trình, địa điểm thuộc đối tượng kiểm kê tích theo Quyết định số 923/QĐ-UBND ngày 07/3/2017 của Ủy ban nhân dân Thành phố (ban hành kèm theo Danh mục kiểm kê di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2016-2020). Tính đến hết tháng 7/2017 thì:
DIỄN GIẢI | CÔNG TRÌNH, ĐỊA ĐIỂM | TỔNG CỘNG | ||
LOẠI HÌNH | Khảo cổ | Kiến trúc nghệ thuật | Lịch sử | |
SỐ LƯỢNG | 1 | 70 | 26 | 97 |
TỶ LỆ (%) | 1,03% | 72,17% | 26,80% | 100% |
Như vậy, trong 4 loại hình di tích, Thành phố Hồ Chí Minh có tỷ lệ khá cân đối giữa loại hình kiến trúc nghệ thuật (55,82%) và lịch sử (43,02%), tuy nhiên hai loại hình này lại chênh lệch nhiều so với loại hình di tích khảo cổ (1,03%). Thành phố không có danh lam thắng cảnh được xếp hạng.
Với các công trình, địa điểm đã được kiểm kê, tỷ lệ các loại hình chênh lệnh khá cao, loại hình kiến trúc (72,17%) khoảng gần gấp ba lần loại hình lịch sử (26,80%), loại hình khảo cổ chỉ chiếm hơn 1%, và cũng chưa có công trình, địa điểm thuộc loại hình danh lam thắng cảnh được kiểm kê.
Trong số 172 di tích đã được xếp hạng, có: 41,86% di tích là cơ sở tín ngưỡng (72 di tích); 19,20% di tích là cơ sở tôn giáo - Phật giáo (33 di tích); 7,56% di tích là công trình, địa điểm thuộc quyền sở hữu nhà, quyền sử dụng đất của tư nhân (13 di tích); 31,40% các công trình di tích là cơ quan hành chính, đơn vị sự nghiệp, tổ chức chính trị - xã hội, công trình thuộc quyền sở hữu nhà nước (54 di tích).
Về tổ chức quản lý, hiện có 16 ban quản lý di tích được Ủy ban nhân dân thành phố hoặc Ủy ban nhân dân quận, huyện quyết định thành lập (gồm: Di tích lịch sử Địa đạo Củ Chi, Căn cứ Rừng Sác, Đình Bình Khánh và Mộ Tiền hiền Trần Quang Đạo (huyện Cần Giờ), Ngã Ba Giồng (huyện Hóc Môn), Đình Bình Trường, Khu di tích Dân công hỏa tuyến Vĩnh Lộc Mậu Thân 1968, Láng Le - Bàu Cò, Rạch Già (huyện Bình Chánh), Đình Chí Hòa (Quận 10), Chùa Giác Viên, Chùa Phụng Sơn (Quận 11), Đình Bình Hòa, Lăng Lê Văn Duyệt (Quận Bình Thạnh), Lăng Trương Tấn Bửu, Trụ sở Phái đoàn liên lạc của Bộ Tổng tư lệnh Quân đội Nhân dân Việt Nam cạnh Phân ban Quốc tế giám sát và kiểm soát đình chiến tại Sài Gòn (1955 - 1958) (Quận Phú Nhuận), Kho bom Phú Thọ (Quận Tân Bình). Các di tích còn lại do tổ chức, cá nhân là chủ sở hữu hoặc các cơ quan, đơn vị được giao quản lý công trình trực tiếp quản lý.
Trong công tác tham mưu quản lý nhà nước và thực hiện hoạt động sự nghiệp về phát huy giá trịdi tích lịch sử - văn hóa trong chức năng và quyền hạn của Sở Văn hóa và Thể thao, Phòng Quản lý di sản văn hóa – Sở Văn hóa và Thể thaocó chức năng nhiệm vụ trong tham mưu quản lý nhà nước về di sản văn hóa; Trung tâm Bảo tồn di tích thành phố - đơn vị trực thuộc Sở Văn hóa và Thể thao trên cơ sở chức năng, nhiệm vụ được giao chịu trách nhiệm về hoạt động nghiệp vụ lập hồ sơ khoa học để đề nghị xếp hạng di tích, thực hiện tu bổ di tích và các hoạt động nhằm phát huy giá trị di tích.
Hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hoá trên địa bàn thành phố hiện nay ngày càng được cộng đồng xã hội quan tâm. Nhiều chủ trương, chính sách, quy định pháp luật đã được ban hành và thực thi. Hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa nhận được sự quan tâm chỉ đạo của Thành ủy, Ủy ban nhân dân thành phố và sự quan tâm chỉ đạo sâu sát của Ban Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao.
Tại cơ sở, Ủy ban nhân dân quận, huyện, các tổ chức, cá nhân quản lý di tích đã có nhiều hoạt động tích cực, hoạt động liên tịch giữa góp phần vào hiệu quả chung của công tác quản lý. Phòng Văn hóa và Thông tin các quận, huyện cũng như Trung tâm Văn hóa của các quận, huyện, được giao trực tiếp quản lý, sử dụng và phát huy giá trị di tích đã tích cực phối hợp với các cơ quan đơn vị có liên quan của quận huyện cũng như của thành phố tăng cường việc kiểm tra, phát hiện, ngăn chặn kịp thời những việc làm gây ảnh hưởng đến di tích.
Sở Văn hóa và Thể thao phối hợp với các cơ quan chức năng có liên quan, gồm Sở Xây dựng, Sở Tài nguyên và Môi trường, Sở Quy hoạch - Kiến trúc trong việc đề xuất giải quyết cấp giấy phép xây dựng, xem xét về quy mô các công trình xây dựng tiếp giáp, liền kề với khu vực bảo vệ di tích, hoặc nằm trong các khu vực cần bảo tồn về kiến trúc cảnh quan đô thị nhằm giải quyết kịp thời việc bảo vệ di tích, tránh tình trạng di tích bị xâm hại hoặc gây ảnh hưởng đến di tích.
Trung tâm Bảo tồn di tích đã phối hợp với các cơ quan quản lý, địa phương quận, huyệnkhảo sát các di tích đã xếp hạng và một số các công trình, địa điểm thuộc danh mục kiểm kê di tích và đã khái quát về tình hình sử dụng và phát huy giá trị di tích như sau:
Thời gian qua, 32 di tích lịch sử đã được tiến hành trưng bày bổ sung; chỉnh lý, nâng cấp trưng bày bổ sung; kiểm kê hiện vật thuộc 40 di tích kiến trúc nghệ thuật (26 – di tích quốc gia, 14 – di tích cấp thành phố) và đang thực hiện kiểm kê hiện vật thuộc 16 di tích kiến trúc nghệ thuật cấp thành phố (đính kèm danh sách). Dự kiến hàng năm, Trung tâm tổ chức kiểm kê hiện vật thuộc 4 - 6 di tích.
2. Di tích khảo cổ (02 – Quốc gia)
Đến nay, Thành phố Hồ Chí Minh có hai di tích khảo cổ quốc gia, gồm: Giồng Cá Vồ (huyện Cần Giờ) và Lò gốm cổ Hưng Lợi (Quận 8). Đây là hai di tích hiện nay được thành phố và địa phương, cũng như các cơ quan chuyên môn, cơ quan quản lý, cơ quan nghiên cứu rất quan tâm để phát huy giá trị vốn có, cũng như đề xuất, xem xét các giải pháp phục dựng, bảo tồn cảnh quan di tích (Xem thêm [Hồ sơ di tích khảo cổ Giồng Cá Vồ 2000; Hồ sơ di tích khảo cổ Lò gốm cổ Hưng Lợi 1999] và bài của các tác giảNguyễn Thị Đăng Kha, Mai Thúy Hằng trong sách này).
Khu vực Cần Giờ có nhiều địa điểm có giá trị khảo cổ, trong đó Gò Cây Keo – thuộc phạm vi Giồng Cá vồ đã được kiểm kê di tích giai đoạn 2016 – 2020 .
3. Di tích kiến trúc nghệ thuật (30 – Quốc gia, 66 – cấp thành phố)
3.1. Cơ sở tín ngưỡng tôn giáo
Phần lớn các di tích kiến trúc nghệ thuật là các ngôi chùa, đền, đình, hội quán, miếu, chủ yếu do Ban Trị sự, Ban Quản trị, Ban Quý tế quản lý trực tiếp, thực hiện bảo quản, chăm sóc tốt các di vật, cổ vật hoành phi, liễn đối, bao lam, khám thờ, tượng thờ và các đồ thờ cúng (chân đèn, lư hương, đỉnh trầm, tam sự, ngũ sự,…).Tuy nhiên,theo thời gian, ít nhiều các di tích đã xuống cấp, bị lấn chiếm, một phần các công trình di tích chưa sử dụng đúng mục đích, bày trí thờ cúng chưa phù hợp, làm ảnh hưởng đến giá trị di tích.
Các ngày lễ hội trong năm như Lễ Phật Đản, Lễ Vu Lan, Lễ Kỳ yên, các ngày Vía, Sóc, Vọng,... là dịp các Phật tử, bá tánh thập phương, cư dân địa phương đổ về tham gia, vui chơi lễ hội. Các di tích tiểu biểu tiếp tục thu hút khách thập phương tham quan, chiêm bái, như: Chùa Giác Lâm, Chùa Phụng Sơn, Lăng Lê Văn Duyệt, Đình Phú Nhuận, Điện Ngọc Hoàng, Hội quán Tuệ Thành, Hội quán Ôn Lăng, Miếu Nhị Phủ, Đình Chí Hòa, Đình Bình Quới Tây, Đình Phú Xuân, Đình Khánh Hội, Đình Bình Tiên, Miếu Nổi, Chùa Văn Thánh,… Các di tích đã thực hiện được việc tiếp đón, đáp ứng nhu cầu tham quan, tìm hiểu, nghiên cứu, thực hiện được vai trò giáo dục truyền thống và giáo dục thẩm mỹ cho các đối tượng khách tham quan.
3.2. Công trình kiến trúc cổ đô thị
Các công trình kiến trúc cổ đô thị chủ yếu gồm các trụ sở, cơ quan hành chính, công trình công cộng, công trình địa điểm thuộc sở hữu nhà nước (06 di tích đã xếp hạng –15 công trình kiểm kê), Nhà hát Thành phố, bảo tàng (03 di tích), bệnh viện (01 di tích xếp hạng – 01 công trình kiểm kê), trường học (05 di tích xếp hạng – 5 công trình kiểm kê), chợ (02 công trình kiểm kê: Chợ Bến Thành, Chợ Tân Định), Cầu Mống, khách sạn Continental,...
Các công trình kiến trúc cổ đô thị được xây dựng vào cuối thế kỷ XIX hoặc đầu thế kỷ XX, hầu hết được sử dụng đúng công năng, được bảo vệ và quản lý tốt.
3.3. Nhà ở dân dụng
Thành phố có hai ngôi nhà ở dân dụng theo kiểu kiến trúc truyền thống đã được xếp hạng, gồm di tích Nhà cổ dân dụng truyền thống của ông Vương Hồng Sển (Quận Bình Thạnh), Nhà cổ dân dụng số 107A/4 Ấp 1, xã An Phú Tây, huyện Bình Chánh.Ngoài ra còn có 02 ngôi nhà ở Ấp 5, thị trấn Phú Xuân, huyện Nhà Bè thuộc danh mục kiểm kê di tích.
Đây là những di tích, công trình hiếm hoi còn mang đậm đường nét kiến trúc nhà ở truyền thống của người Việt, cũng như giai đoạn giao thoa kiến trúc nhà ở những năm đầu thế kỷ XX của các công trình nhà ở truyền thống và kiến trúc Pháp trên địa bàn thành phố.
3.4. Khu phố cổ
Khu phố trên đường Hải Thượng Lãn Ông (vị trí đường Hải Thượng Lãn Ông - đường Triệu Quang Phục). Khu phố được xây dựng đầu thế kỷ XIX, còn lưu giữ được một phần các đường nét kiến trúc mặt đứng. Dù cảnh quan không còn như trước, đây vẫn là công trình kiến trúc có giá trị, gắn với quá trình di dân, định cư của người Hoa ở vùng đất Sài Gòn - Chợ Lớn. Khu phố nằm trong khu vực tập trung buôn bán, kinh doanh và hành nghề Đông y lớn nhất của thành phố.
3.5. Mộ cổ
Các lăng mộ, mộ cổ đã được xếp hạng trên địa bàn thành phố, phân bố trên địa bàn các quận Bình Thạnh (Lăng Lê Văn Duyệt), quận Phú Nhuận (Lăng Trương Tấn Bửu, Lăng Võ Di Nguy), Quận 1 (Mộ cổ họ Lâm), Mộ Nghị viên Địa hạt Đăng Tân Xuân (Quận 9) và 21 công trình mộ táng, lăng (Lăng Võ Tánh) được kiểm kê di tích, tập trung chủ yếu trong khu dân cư, ở địa bàn các Quận 2, 9, Gò Vấp, Phú Nhuận, Thủ Đức và huyện Nhà Bè. Phần lớn các ngôi mộ do gia đình, dòng tộc quản lý. Một số ít ngôi mộ chưa xác định được chủ nhân, hiện do cư dân trong khu vực chăm sóc hoặc do địa phương chăm sóc, quản lý.
Thực hiện ý kiến chỉ đạo của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch và Ủy ban nhân dân Thành phố, vào năm 2013, Sở Văn hóa và Thể thao đã xây dựng, xin ý kiến góp ý của các chuyên gia về đề cương Quy hoạch khảo cổ trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh, hoàn chỉnh đề cương trình Ủy ban nhân dân Thành phố xem xét. Và tiếp tục đề xuất đưa vào Quy hoạch phát triển ngành văn hóa (giai đoạn đến năm 2030).
4. Di tích lịch sử (02 - Quốc gia đặc biệt, 24 - Quốc gia, 48 - cấp thành phố):
Phần lớn các di tích ghi dấu sự kiện lịch sử trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược được sử dụng đúng mục đích, 32 trên tổng số 74 di tích lịch sử đã được trưng bày bổ sung; chỉnh lý, nâng cấp trưng bày bổ sung, phát huy tốt giá trị di tích, như: Dinh Độc Lập (Quận 1); Di tích lịch sử địa đạo Củ Chi (huyện Củ Chi); Căn cứ Rừng Sác – huyện Cần Giờ; Dinh Quận Hóc Môn; Ngã Ba Giồng (huyện Hóc Môn); Cơ sở in ấn của Hội Ủng hộ Vệ Quốc Đoàn; Hầm bí mật chứa vũ khí thời kháng chiến chống Mỹ (Quận 10); Cơ sở Ban Tuyên huấn Xứ ủy Nam Bộ; Cơ sở giấu vũ khí của Biệt Động thành đánh Dinh Độc Lập; Sở Chỉ huy tiền phương Phân khu 6 trong chiến dịch Mậu Thân 1968 (Quận 3); Khu trại giam trong Bệnh viện Chợ Quán – nơi đồng chí Trần Phú hy sinh, nơi đồng chí Nguyễn Tất Thành ở trước khi ra đi tìm đường cứu nước (Quận 5); Đình Bình Đông (Quận 8); Bót Dây Thép; Đình Phong Phú (Quận 9); Tịnh xá Ngọc Phương (Quận Gò Vấp); Trụ sở Phái đoàn liên lạc của Bộ Tổng tư lệnh Quân đội Nhân dân Việt Nam cạnh Phân ban Quốc tế giám sát và kiểm soát đình chiến tại Sài Gòn (1955 - 1958) (Quận Phú Nhuận); Mộ cụ Phan Châu Trinh (Quận Tân Bình); Địa đạo Phú Thọ Hòa (Quận Tân Phú); Khu di tích Dân công hỏa tuyến Vĩnh Lộc Mậu Thân 1968; Láng Le – Bàu Cò (huyện Bình Chánh); Nhà số 14 đường Cách Mạng Tháng Tám, phường Bến Thành, Quận 1; Quán Nhan Hương; Cột cờ Thủ Ngữ (Quận 1); Chùa Ấn Quang (Quận 10); Căn cứ Vùng Bưng 6 xã (Quận 9); Cơ sở bí mật của Thành ủy Sài Gòn - Gia Định (Quận 6); Chùa Châu Hưng (Quận Thủ Đức). Trong đó, một số di tích thực hiện rất tốt công tác quản lý, hiện vật được bảo quản cẩn thận, sạch sẽ, đội ngũ thuyết minh chuyên nghiệp, nhiệt tình với nghề nghiệp; quảng bá về di tích trên các website của các sở ngành của Thành phố, các trang web chuyên về khám phá và du lịch, thu hút đông đảo du khách.
Tuy nhiên, một số di tích chưa phát huy được giá trị di tích, một mặt do chưa được quản lý, quan tâm kịp thời; một mặt do di tích thuộc sở hữu tư nhân, việc bảo tồn và phát huy giá trị chưa được sự hợp tác, chia sẻ của chủ sở hữu.
Phòng Văn hóa và Thông tin, Trung tâm Văn hóa các quận, huyện thường xuyên tổ chức đưa các học sinh, sinh viên tham quan, tìm hiểu giá trị lịch sử, giá trị thẩm mỹ của các di tích. Công tác tuyên truyền, giáo dục giá trị đã được thực hiện đạt hiệu quả cao, người dân sinh sống quanh di tích đã biết quan tâm bảo quản, bảo vệ di tích, cùng chung tay với cán bộ địa phương giữ gìn môi trường, cảnh quan xung quanh các di tích sạch đẹp, thoáng mát.
5. Tình hình bảo quản, tu bổ và phục hồi di tích
Thời gian gần đây, việc các cơ quan, đơn vị chức năng của thành phố quan tâm trao đổi ý kiến với Sở Văn hóa và Thể thao trong việc lập quy hoạch, cấp phép xây dựng các công trình tiếp giáp, liền kề khu vực bảo vệ di tích đã góp phần hoàn thiện công tác quản lý, kiểm tra, giám sát di tích; hạn chế, ngăn chặn và khắc phục tình trạng di tích bị xâm hại, lấn chiếm, xuống cấp.
Những di tích kiến trúc nghệ thuật với kiến trúc truyền thống kết cấu gỗ, mái lợp ngói, các công trình kiến trúc cổ đô thị thường có niên đại cách nay hàng trăm năm, do sự tác động bởi khí hậu, thời gian, quá trình đô thị hóa mạnh mẽ, các công trình đã dần xuống cấp, đòi hỏi sự quan tâm sửa chữa, tu bổ kịp thời, sự chung tay góp sức của các tổ chức, cá nhân trực tiếp quản lý di tích, chủ sở hữu di tích, cộng đồng xã hội và đặc biệt là của các ngành chức năng, các cấp chính quyền của thành phố.
Giai đoạn vừa qua, thành phố đã có hơn 20 di tích được trùng tu, tôn tạo, tu sửa cấp thiết như: Tu bổ, tôn tạo Mộ và Đền thờ ông Phan Công Hớn; Tu bổ cấp thiết tường rào Bảo tàng Mỹ thuật; Nhà Võ ca di tích đình Bình Hòa Quận 6 (Mộ và Đền thờ Ông Phạm Văn Chí); Tu bổ tôn tạo Hội quán Nhị Phủ; Trùng tu di tích đình Nam Chơn; Phục dựng hàng rào và cổng vào di tích Lăng Võ Di Nguy; Di tích Dinh Độc Lập với hạng mục Tu bổ, phục hồi phòng làm việc của Phó Tổng thống và khu phòng ngủ Tổng thống; Tu sửa cấp thiết đền thờ Vua Hùng trong công viên Thảo Cầm Viên Sài Gòn; Tu sửa cấp thiết đình Xuân Hòa; Tu bổ, tôn tạo di tích Hội ủng hộ Vệ Quốc đoàn; Trưng bày bổ sung di tích địa đạo Phú Thọ Hòa; Tu sửa chống dột di tích Nhà truyền thống cách mạng người Hoa; Tu sửa, tôn tạo di tích Cột cờ Thủ Ngữ; Tu bổ, tôn tạo và trưng bày di tích quán Nhan Hương trong khuôn viên Thảo Cầm Viên Sài Gòn; Tu bổ, tôn tạo mộ và đền thờ cụ Phan Chu Trinh; Tu bổ, phục dựng đình Tăng Phú; Tu sửa cấp thiết đình Nhơn Hòa; Tu sửa cấp thiết đình Bình Quới Tây; Tu sửa cấp thiết đình Phú Nhuận; Trùng tu di tích chùa Giác Viên, với số kinh phí đầu tư 95,9 tỷ đồng, trong đó ngân sách nhà nước là 79,5 tỷ đồng chiếm 82,9%, xã hội hóa 16,4 tỷ đồng chiếm 17,1%. Phần nào đã giải quyết được cơ bản tình trạng di tích xuống cấp nặng, tránh nguy cơ đổ sập. Tuy nhiên, việc đầu tư tu bổ, tôn tạo di tích vẫn còn dàn trải, chưa đồng bộ.
Việc quản lý nguồn tiền công đức, đóng góp của nhân dân đối với các di tích là cơ sở tín ngưỡng, tôn giáo chưa có kết quả, do thiếu quy định chi tiết và chưa tự giác của tổ chức, cá nhân quản lý di tích; còn tình trạng đùn đẩy trách nhiệm và đề nghị Nhà nước phải đầu tư từ ngân sách để tu bổ, tôn tạo di tích.
Di tích phát huy tốt giá trị, môi trường cảnh quan thông thoáng, sạch đẹp là điều kiện tiên quyết trong thu hút khách tham quan, du lịch, góp phần tuyên truyền, giáo dục cho thế hệ trẻ một cách có hiệu quả trong việc nâng cao ý thức gìn giữ, bảo vệ giá trị lịch sử - văn hóa của Thành phố Hồ Chí Minh, cũng như trong cả nước.
Vừa qua, Trung tâm Bảo tồn tích được Sở Du lịch thành phố mời tham gia biên soạn Đề cương Bộ Thông tin chuẩn du lịch Thành phố Hồ Chí Minh. Qua trao đổi, tiếp xúc với một số công ty, đơn vị du lịch - lữ hành trên địa bàn thành phố, dù là thông tin, số liệu chưa được thống kê đầy đủ, chính thức (chưa qua các hình thức điều tra, khảo sát,...), tuy nhiên, Trung tâm được cho biết:
- Hiện thành phố có một số di tích, công trình, địa điểm được nhiều du khách trong nước và các du khách quốc tế quan tâm, có nhu cầu tham quan, du lịch, gồm: Di tích lịch sử địa đạo Củ Chi (huyện Củ Chi), Dinh Độc Lập, Điện Ngọc Hoàng, Đền thờ Bà Mariamman, Nhà thờ Đức Bà, Nhà thờ Huyện Sĩ, Nhà thờ Tân Định, Bảo tàng Lịch sử - Thành phố Hồ Chí Minh, Bảo tàng Thành phố Hồ Chí Minh, Bảo tàng Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh, Bảo tàng Hồ Chí Minh - Chi nhánh Thành phố Hồ Chí Minh, Bưu điện Thành phố, Khách sạn Continental, Nhà hát Thành phố, Chợ Bến Thành (Quận 1), Chùa Xá Lợi, Chùa Vĩnh Nghiêm (Quận 3), Đình Minh Hương Gia Thạnh, Hội quán Nghĩa An, Hội quán Tuệ Thành, Nhà thờ Cha Tam, Nhà thờ Chợ Quán (Quận 5), Chùa Phụng Sơn (Quận 11), Lăng Lê Văn Duyệt (quận Bình Thạnh), Chùa Giác Lâm (quận Tân Bình), Căn cứ Rừng Sác, Lăng Ông Thủy Tướng (huyện Cần Giờ), Ngã Ba Giồng (huyện Hóc Môn).
- Tài liệu tuyên truyền, giới thiệu về một số địa điểm, di tích còn khô khan, không hấp dẫn, chưa đáp ứng được nhu cầu, thị hiếu của du khách. Với đặc thù khách đoàn, khách riêng lẻ hoặc nhóm nhỏ,... đều có nhu cầu tham quan, khám phá giống và khác nhau. Việc đáp ứng nhu cầu, thị hiếu của du khách là rất khó, do đó, hạn hữu nhất cũng phải nắm bắt được thị hiếu chung nhất. Việc xây dựng Bộ chuẩn thông tin du lịch là cần thiết, và đặc biệt là cần gắn kết với nội dung thuyết minh tại di tích, nghiên cứu sao cho phù hợp với điều kiện du lịch hiện nay. Yêu cầu của các công ty du lịch - lữ hành đặt ra hiện nay là khi đến với di tích, điểm tham quan, du lịch thì làm sao nội dung thuyết minh di tích phải ngắn gọn, hấp dẫn mà lại đậm chất Nam Bộ (đây là điều rất nhiều du khách mong muốn khi nghe về thuyết minh, giới thiệu về di tích trên vùng đất Sài Gòn -Thành phố Hồ Chí Minh – một vùng đất của Nam Bộ), rất cần sự hóm hỉnh, gợi tò mò mà đôi khi không cần lời giải đáp. Còn lại là bản thân thuyết minh viên, hướng dẫn viên phải tự trang bị cho mình một kiến thức chuẩn, rộng, sự duyên dáng, kỹ năng đối – đáp, ứng xử và truyền cảm.
- Một số ít di tích cũng được du khách quan tâm, tìm hiểu như Đình Thông Tây Hội, Nhà thờ Hạnh Thông Tây, Nhà thờ Thủ Đức,... nhưng các di tích lại ở vị trí xa khu vực trung tâm, việc di chuyển, đi lại gặp khó khăn đặc biệt vào giờ cao điểm, ảnh hưởng đến các chương trình tour.
Như vậy, trong tổng số 172 di tích đã xếp hạng, 97 công trình, địa điểm thuộc danh mục kiểm kê, thì trong giai đoạn hiện nay, có khoảng 40 di tích, công trình, địa điểm là thực sự được nhiều du khách trong nước và các du khách quốc tế quan tâm, có nhu cầu tham quan, du lịch, và thường xuyên nằm chương trình tour của các công ty du lịch - lữ hành.
Các di tích này chủ yếu là các di tích kiến trúc nghệ thuật, phân bố ở khu vực trung tâm thành phố, điều đó cho thấy sự chênh lệch trong việc phát huy giá trị di tích đặc biệt là trong từng loại hình di tích.
Thực tế cho thấy phần lớn các du khách, đặc biệt du khách quốc tếquan tâm, muốn tham quan, tìm hiểu chủ yếu ở các di tích kiến trúc nghệ thuật – kiến trúc cổ đô thị, phân bố ở khu vực trung tâm thành phố; đông đảo cư dân địa phương thì quan tâm đến việc lễ chùa, chiêm bái, thu hút đông đảo ở các khu vực lăng, miếu, các ngôi chùa. Các ngôi đình dù hoạt động, việc tổ chức chiêm bái, lễ hội có phần khiêm tốn hơn, nhưng lễ Kỳ yên hàng năm lại là dịp thu hút đông đảo bá tánh thập phương, các hội đình bạn, cư dân, đồng bào tề tựu, góp thêm sắc màu cho Thành phố.
Các di tích khảo cổ phục tốt cho công tác nghiên cứu, tìm hiểu lịch sử các nền văn hóa cổ của vùng đất Nam Bộ trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh.
Trong khi đó, các di tích lịch sử phát huy thế mạnh ở giáo dục truyền thống cách mạng, rèn luyện ý chí chiến đấu, đức tính hy sinh, sự can đảm cho thế hệ trẻ, đặc biệt là học sinh - sinh viên của Thành phố.
Thành phố Hồ Chí Minh vẫn còn thiếu loại hình danh lam thắng cảnh, đây là điều khá buồn. Khu vực Cần Giờ - Khu Dự trữ sinh quyển của Thế giới (UNESCO công nhận năm 2001) – một vùng động thực vật phong phú, đa dạng sinh học, nên chăng được xem xét với góc độ một thắng cảnh, cần được kiểm kê, đề xuất xếp hạng.
6. Một số kiến nghị
Trải qua 300 năm hình thành và phát triển, Thành phố Hồ Chí Minh ngày này là một thành phố trẻ, năng động, đổi thay từng ngày, lưu giữ khá nhiều di tích lịch sử - văn hóa – nguồn tài nguyên du lịch của thành phố.
Để tăng cường chất lượng phục vụ khách tham quan, khai thác nguồn tài nguyên du lịch có hiệu quả, để di tích luôn là điểm đến của các du khách trong nước và nước ngoài, các công ty du lịch - lữ hành; và để công tác quản lý và phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa ngày các tốt hơn, một số vấn đề cần được các cấp thẩm quyền tiếp tục nghiên cứu, xem xét, giải quyết, như:
- Cần tiếp tục xây dựng, lập quy hoạch tổng thể đối với các cụm di tích tương đồng về giá trị và kế hoạch dài hạn về tu bổ di tích trên địa bàn thành phố, để chủ động về mặt kế hoạch trong tu bổ di tích, đề xuất giải quyết theo từng di tích cụ thể theo đề nghị của quận, huyện hoặc tổ chức, cá nhân quản lý di tích.
- Tiến độ lập hồ sơ đề nghị xếp hạng di tích còn chậm, do nhiều nguyên nhân: Hiệu quả của việc vận động xếp hạng di tích đối với các chủ sở hữu và người quản lý di tích còn hạn chế, nhất là đối với các cơ sở tôn giáo và chủ sở hữu các công trình thuộc sở hữu tư nhân. Do đó, cần chú ý hơn nữa trong công tác tuyên truyền pháp luật về di sản văn hóa; tăng cường phối hợp vận động, thuyết phục các tổ chức, cá nhân là chủ sở hữu hoặc trực tiếp quản lý di tích đồng ý với việc xếp hạng di tích.
- Tiếp tục xem xét về chủ trương hỗ trợ cho đối tượng là các tổ chức, cá nhân trực tiếp quản lý di tích - không hưởng lương từ ngân sách nhà nước, và nâng mức hỗ trợ cao hơn mức lương tối thiểu hàng tháng.
- Xem xét chủ trương hỗ trợ cho đối tượng là các tổ chức, cá nhân trực tiếp quản lý các công trình, địa điểm thuộc danh mục kiểm kê di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh trên địa bàn thành phố giai đoạn 2016-2020 - không hưởng lương từ ngân sách nhà nước tương tự như hỗ trợ cho đối tượng là các tổ chức, cá nhân trực tiếp quản lý di tích - không hưởng lương từ ngân sách nhà nước.
- Xem xét về chủ trương hoán đổi các di tích (nhà di tích) để có điều kiện bảo tồn, khả năng khai thác, phát huy giá trị di tích tốt hơn.
- Ủy ban nhân dân các quận, huyện, cơ quan chuyên môn chủ động hơn trong việc đề xuất bố trí ngân sách hàng năm cho hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa, đầu tư cho tu bổ, tu sửa cấp thiết di tích trên địa bàn quản lý.
- Tích cực vận động thực hiện chủ trương xã hội hóa bảo vệ và phát huy giá trị di tích trong việc điều hành hoạt động thường xuyên tại di tích, nhất là đầu tư tu bổ, tôn tạo di tích.
- Sở Văn hóa và Thể thao thường xuyên tổ chức tập huấn, bồi dưỡng kiến thức pháp luật về di sản văn hóa cho các tổ chức, cá nhân trực tiếp quản lý di tích, chủ sở hữu di tích, đội ngũ thuyết minh viên, hướng dẫn viên.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
- Danh mục các di tích đã xếp hạng trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh năm 2017, Lưu trữ tại Trung tâm Bảo tồn di tích Thành phố Hồ Chí Minh.
- Hồ sơ di tích khảo cổ Giồng Cá Vồ, 2000, Hồ sơ di tích khảo cổ Giồng Cá Vồ. Lập năm 2000, Lưu trữ tại Trung tâm Bảo tồn di tích Thành phố Hồ Chí Minh.
- Hồ sơ di tích khảo cổ Lò gốm cổ Hưng Lợi, 1999, Hồ sơ di tích khảo cổ Lò gốm cổ Hưng Lợi, Lập năm 1999. Lưu trữ tại Trung tâm Bảo tồn di tích Thành phố Hồ Chí Minh.
- Nghị định số 98/2010/NĐ-CP của Chính phủ,2010, Quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Di sản văn hóa và Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Di sản văn hóa.
- Nguyễn Viết Ngoạn (cb), 2014, Trường ĐH Sài Gòn – Tạp chí Xưa & Nay, Nguyễn Viết Ngoạn (cb), Di sản Sài Gòn, NXB Thời Đại.
Nguồn: Sách “Quản lý và khai thác di sản văn hóa trong thời kỳ hội nhập”