Bản sắc văn hóa Việt Nam là gì?

[Linh Giang]

Nói thật trước khi đặt câu hỏi "Bản sắc văn hóa Việt Nam là gì?", mình đã làm một cuộc cách mạng "giải thiêng" vô cùng vĩ đại. cái "thiêng" trong người mình là sự sĩ diện hảo, là cái tự cho mình hiểu vấn đề. nhưng qua một thời gian, sau khi đã học học chuyên đề "Bản sắc Văn hóa..." mình nhận ra rằng hóa ra mình chưa thực sự chưa hiểu về Bản sắc văn hóa.
có nhiều người đã dặt câu hỏi "Bản sắc văn hóa Việt Nam là gì?" với mình. lập tức mình đi vào kể lể rằng" bản sắc văn hóa Việt là yêu nước, là tinh thần dân tộc, là tính cộng đồng là vân vân và vân vân... nhưng kể xong rồi lại thấy "ôi! hình như không đúng trọng tâm câu hỏi".
mong các bạn giải đáp câu này giúp mình với. mỗi người một vài ý. hy vọng ta sẽ có bức tranh toàn cảnh về Bản sắc văn hóa Việt.

[Linh Giang]

Hổng thấy ai hồi âm. kết luận: bản sắc Việt Nam ít nhất có 4 chữ "im lặng là vàng" hia!

[Linh Giang]

Topic "Bản sắc Việt Nam là gì?" được Linh Giang lập ra khá lâu nhưng có lẽ một phần hơi vô duyên, mà đúng là vô duyên thật nên không ai phản hồi ngoài gia chủ. Hy vọng "bình mới rượu cũ" sẽ hạn chế bớt phần nào sự vô duyên đó. Càng nghĩ, mình học văn hóa càng phải rõ những gì thuộc về bản sắc rằng người Việt mình nên hẳn những đề tài chưa thực sự kêu hay nó thuộc dạng hơi...hàn lâm thì cũng khó mà thu hút được người vào vậy. Tuy thế, không nản, vẫn post lên những thông tin và hy vọng mọi người cùng chung tay đi tìm bản sắc dân tộc mình.
Trước hết, người viết mạo muội mà nói rằng không có cái gì gọi là bản sắc chỉ có những tính chất mang tính bản sắc mà thôi. Bản sắc nó là một sự tổng hòa nhưng thật tiếc không thể ban cho bản sắc văn hóa một cái tên. Như ông Frederick Cooper nói "khoa học xã hội và nhân văn đã và đang đầu hàng đối với từ bản sắc" như thế để biết rằng không có cái gọi là bản sắc chỉ có những cái mang tính bản sắc thôi.
Quay trở lại với nhận định của Zdzislaw Mach "Bản sắc văn hóa là một hiện tượng có bối cảnh, quá trình và động lực" (nhiều HVCH K11 trong đó có người viết đã lúng túng với nhận định này trong hạn lượng 90 phút ta thấy rằng chung quy lại ông Z. Mach chỉ muốn nói rằng "bản sắc văn hóa là một hiện tượng vừa mang tính đa dạng vừa giao lưu tiếp biến".
Theo đó, mỗi dân tộc, mỗi nền văn hóa sẽ có sự đa dạng riêng mang trong mình và đến lượt nó, mang bản thân mình vào sống chung trong ngôi nhà đã có lắm "người khác" trên thế giới. Bản sắc văn hóa có bối cảnh vì nó cũng phụ thuộc vào hệ tọa độ KTC cũng là bản sắc văn hóa Việt Nam nhưng bản sắc văn hóa Việt Nam những năm đầu thế kỷ XX khác xa văn hóa Việt Nam những năm cuối cùng thế kỷ đó. Cho dù rằng, bản sắc văn hóa thường thuộc về cái truyền thống, bản sắc văn hóa thường thay đổi chậm hơn văn hóa (chứ không thể nói rằng Bản sắc văn hóa là cái bất biến như cụ Phan Ngọc được- chắc chắn rồi). Dù sao thì qua thời gian, sự gạn đục khơi trong là tất yếu, giữ cái bản sắc của đất nước mình là giữ lại những cái thuộc tính chứ không thể cứ khư khư "van em em hãy giữ nguyên quê mùa" như cụ Nguyễn Bính mãi. Cái "quê mùa" ấy đúng là của người nông dân Việt Nam nhưng dù sao đi nữa khi gạo của Việt Nam đã xuất khẩu thứ 2 thế giới thì cái quê mùa của cô gái quê chỉ biết tính từng đấu thóc ngày xưa bây giờ phải biết đếm tiền USD và biết rằng tỉ giá VND/USD chợ đen bây giờ gần 22000/1 rồi! Bản sắc văn hóa có bối cảnh, theo tôi hiểu là thế.
Bản sắc văn hóa vừa có quá trình và cả động lực. Vì bản sắc văn hóa qua thời gian có thể giữ lại một số cái cốt lõi nhưng bản sắc văn hóa vẫn phải thay đổi theo văn hóa (nếu ta không phủ nhận văn hóa có thay đổi), chính vậy bản sắc văn hóa có quá trình hay nói đúng hơn là nó có tính lịch sử, có thể trở thành và thay đổi theo lịch sử (tôi dùng chữ trở thành vì tôi nghĩ rằng bản sắc văn hóa là những cái thuộc về văn hóa qua thời gian được cộng đồng chấp nhận nó trở thành bản sắc, mang tính bản sắc). Theo đó nó mang luôn tính động lực. Văn hóa làm động lực cho bản sắc, bản sắc làm động lực cho văn hóa,...
Quay trở lại tính âm của người Việt mà tôi thừa nhận rằng đó là một trong những đặc điểm mang tính bản sắc của người Việt rọi vào câu nói của Zdzislaw Mach tìm về gốc rễ ta thấy rằng. Văn hóa Việt Nam thuộc loại có gốc nông nghiệp điển hình, chính gốc nông nghiệp đó mà người Việt Nam hưởng trọn các tính chất mang tính âm của loại hình văn hóa này: mềm dẻo, hiếu hòa, trọng quan hệ, trọng phụ nữ, ngại thay đổi,... câu "van" của Nguyễn Bính là một ví dụ điển hình cho tính âm của người Việt "hồi ấy" và hôm nay vẫn tính âm ấy, đảm bảo không mất đi mà chuyển từ dạng này sang dạng khác ấy là người Việt mình rất thích ổn định, vào nhà nước dù lương thấp cỡ vài chục lít xăng cũng chặc lưỡi "được cái ổn định". và còn nhiều nhiều nữa...và thời đại toàn cầu hóa hiện nay, tính âm của người Việt cũng như những tính thuộc về bản sắc Việt Nam khác sẽ thay đổi, phát triển như thế nào để có thể mang linh hồn mình đi sống chung nhà với "người khác" mà vẫn đảm bảo được tính riêng, hay nói chính xác là văn hóa xây dựng văn hóa thế giới thống nhất trong đa dạng (chữ "nền" còn nhiều tranh cãi quá nên tôi chưa dùng thuật ngữ "nền văn hóa thế giới")
Một vài ý kiến mong nhận được sự đóng góp thêm từ các bạn.

[skythienpham]

"Bản sắc văn hóa Việt là yêu nước, là tinh thần dân tộc, là tính cộng đồng là vân vân và vân vân... nhưng kể xong rồi lại thấy "ôi! hình như không đúng trọng tâm câu hỏi". Hình như không đúng trọng tâm câu hỏi vì những điều chị Linh Giang vừa đề cập thuộc về truyền thống văn hóa chứ không phải là bản sắc văn hóa. Mà truyền thống văn hóa thì không có chức năng khu biệt, không có chức năng khu biệt thì không còn là bản sắc văn hóa.
Chẳng hạn, khi nói đến truyền thống văn hóa Việt Nam, người ta thường nói đến yêu nước, cần cù, nhẫn nại, giàu đức hi sinh... nhưng những yếu tố đó thì không chỉ Việt Nam mới có, mà Đông Nam Á có, Châu Á có, thậm chí mỗi một đất nước trên thế giới đều có thể tự nhận mình như thế.
Vậy, bản sắc văn hóa của Việt Nam là gì? Bản sắc văn hóa Việt Nam có nhất thiết phải khác với các nước khác, phải chọn những đặc trưng chỉ riêng Việt Nam mới có? Bản sắc phải kết hợp giữa truyền thống và hiện đại, vậy đâu là bản sắc văn hóa của Việt Nam?.. Là biểu tượng cây tre, hay tính linh hoạt, tính cộng đồng của người Việt trong cách thức tổ chức xã hội? Thực sự là em cũng gặp khó khăn trong việc này, mọi người giúp em với nhé!

[To Anh Thu]

Sau khi đọc cuốn sách của Phan Ngọc về Bản sắc văn hóa Việt Nam, tự nhiên mình ngộ ra vài điều:
- Đúng là rất khó có một định nghĩa trọn vẹn về bản sắc văn hóa. Tuy nhiên, có thể rút ra một số ý chính sau: là một hệ giá trị, đặc trưng được tích lũy lâu đời - ít có sự thay đổi, nếu có thì diễn ra chậm - nhờ nó có thể khu biệt cộng đồng hay nhóm người này với cộng đồng hay nhóm người khác. (Mình cũng theo nhận định riêng mình, không biết thời gian sau này có thay đổi gì không, có thể nhận thức lại )
- Từ một số chương Phan Ngọc viết như "Khổng học, quan hệ của nó với thời đại mới"; "Đạo Nho Việt Nam một sự khúc xạ"; "Sơ lược về đạo giáo Trung Hoa"... mình thấy rằng: cùng một hiện tượng văn hóa, một vấn đề - nhưng cách lý giải, thực hiện cuộc sống giữa Việt Nam và Trung Hoa khác nhau - mặc dù cơ sở xuất phát từ Trung Hoa - điều này cũng tương ứng với các nước văn hóa Hán như Triều Tiên, Nhật Bản cũng vậy nhưng giữa các nước này lại khác rất nhiều với hệ tư tưởng gốc, chính điều đó hình thành bản sắc văn hóa của VN, TT, NB. Chính từ cách họ lựa chọn những gì thuộc về mình và cố gắng bảo vệ những điều đó bằng việc xây dựng các hệ giá trị và hình thành các đặc trưng, họ có thể khu biệt với nền văn hóa mẫu.
- Dĩ nhiên, khi đã nói, bản sắc văn hóa là một hệ thống những giá trị hay đặc trưng... ("kiểu lựa chọn"), + không chỉ Việt Nam mới có bản sắc văn hóa + vùng văn hóa (quan hệ láng giềng, tương cận; diễn ra sự tiếp biến giao lưu văn hóa) --> sẽ có một phần giá trị hoặc đặc trưng giữa các bản sắc văn hóa gặp gỡ nhau.
- Thực ra, theo mình (nhấn mạnh là theo mình nhá), việc tìm biểu tượng hay việc tranh cãi cây tre hay hoa sen cũng xuất phát từ nguyên nhân sâu xa là khu biệt hóa, màu sắc hóa cái bản sắc văn hóa mình. Thật ra, hoa sen hay cây tre gì cũng vậy, cái cốt là từ đó anh nghĩ gì? nó có những cái gì mà anh có thể gán ghép vào để "bênh vực" cho mục đích mình? anh "bào chữa" cho việc chọn nó như thế nào? ...
Không biết những điều mình viết ra có mới mẻ, có giúp ích gì cho các bạn không? Mình thì được cái là, nghĩ một đằng viết một nẻo. Các bạn bổ sung thêm cho mình nhé.

[Linh Giang]

Cám ơn skythienpham đã phản hồi, nhờ đó mà topic "Bản sắc Văn hóa Việt Nam là gì" đỡ vô duyên. Bây giờ có lẽ nên đổi thành cái tên "Bản sắc văn hóa Việt Nam là những gì" thì đúng hơn. Nhưng như thế chắc lại phải dùng kiểu định nghĩa mô tả, mà định nghĩa kiểu mô tả thì như chúng ta biết rồi "khó chấp nhận đối với đối tượng phức tạp" như văn hóa.
Quay trở lại với thắc mắc của bạn, mình xin trao đổi với bạn trong kiến thức hạn hẹp mà mình có. Hy vọng nó sẽ gợi mở thêm cho chúng ta nhiều vấn đề để từ đó bàn luận và từ đó dần dần được tường minh.
Trước hết cần phân biệt 2 thuật ngữ "bản sắc" và "truyền thống".
Ta thấy rằng truyền thống là một khái niệm mà người ta thường đặt nó bên cạnh hiện đại, nó như một sự đối xứng với hiện đại. GS. Trần Ngọc Thêm trong cuốn "Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam" cho rằng "truyền thống là ổn định, còn hiện tại là phát triển".
Theo đó, khi đề cập đến giá trị- thường là những giá trị thiên về tốt đẹp, người ta thường nhắc đến truyền thống. Ví dụ, Bác Hồ viết "nhân dân ta có lòng nồng nàn yêu nước, đó là truyền thống quý báu của dân tộc ta" (dĩ nhiên nói thế không có nghĩa là chỉ có dân tộc ta mới có 'lòng nồng nàn yêu nước")
.
Khi đề cập đến bản sắc người ta thường nói đến tính chất, đặc điểm. Ví dụ trong cuốn sách đã dẫn của GS Thêm, trong bài "Văn hóa Việt Nam từ truyền thống đến hiện đại", khi viết về lớp văn hóa bản địa, GS có đề cập đến 6 đặc điểm: về đời sống vật chất (kinh tế chủ yếu trồng lúa nước, trong cơ cấu ăn thì cơm là chủ đạo,...); về tổ chức xã hội (trọng công đồng, hệ quả là tính cộng đồng và tự trị,...); về nhận thức (chú trọng các mối quan hệ,...); tổ chức gia đình thì trọng phụ nữ, giao tiếp xã hội trọng tình cảm; ứng xử thì linh hoạt; tư duy thì tổng hợp,... và đi đến kết luận "chính những điều vừa nói ở trên đã làm nên những đặc trưng bản sắc của văn hóa Việt Nam" {tr.578}.
Như vậy có thể hiểu nôm na rằng "truyền thống văn hóa được xem xét trên bình diện như một sản phẩm văn hóa tốt đẹp, khi nó trở thành truyền thống nó dĩ nhiên thuộc về bản sắc văn hóa. Nhưng nói như TS Nguyễn Văn Hiệu "không có truyền thống thì không có bản sắc nhưng nếu đồng nhất bản sắc văn hóa với truyền thống văn hóa là cực kỳ nguy hiểm".
Ví dụ: khi ta nói "cô ấy nhìn tôi đắm đuối" thì người ta nghĩ ngay đến tính sông nước (mang bản sắc văn hóa Việt Nam).
Còn câu hỏi "đâu là bản sắc văn hóa Việt Nam" ? hiii...về chuyện này thì GS Thêm cũng đang...tìm về với một cuốn sách đồ sộ mà e rằng GS cũng chưa tìm được. Dẫu sao cũng "thảo luận" tý. Muốn đi tìm bản sắc văn hóa phải đi từ cơ sở hình thành bao gồm điều kiện tự nhiên và điều kiện xã hội và đặc biệt lưu ý đến giao lưu tiếp biến văn hóa. Bài viết về trường hợp Nguyễn Khuyến và Trương Vĩnh Ký của TS. Nguyễn Văn Hiệu là một ví dụ điển hình cho sự ảnh hưởng của giao lưu tiếp biến ảnh hưởng như thế nào đến tính cách văn hóa. Cụ Nguyễn Khuyến thì thường được biết đến như một nhân sĩ trung đại, còn Trương Vĩnh Ký lại thuộc lớp tiên phong cho trí thức hiện đại, nhà "tân học" ấy nhưng thực tế Trương Vĩnh Ký còn mất trước Nguyễn Khuyến hơn 10 năm. Một bên ảnh hưởng Tây học, còn một bên nòi "khoa bảng", kết quả hai tính cách gần như trái ngược nhau.
Như vậy bản sắc là hệ thống các tính chất giúp nhận diện văn hóa một dân tộc chứ không thể xét riêng lẻ. Nếu xét riêng lẻ thì sẽ có những đặc điểm mang tính bản sắc, thuộc bản sắc chứ không thể là bản sắc được.
Làm một bài tập về nhận diện Việt Nam trong các nước Đông nam á nhé!
Việt Nam và các nước Đông Nam á có nhiều đặc tính chung do chung một số cơ sở địa lý, chung loại hình gốc nông nghiệp lúa nước,... nhưng Việt Nam ngoài văn hóa bản địa ra qua quá trình giao lưu tiếp biến văn hóa:một là với Trung Hoa hai là với phương Tây, với một số nét như hiếu hòa, trọng quan hệ mà trong xã hội Việt Nam có nhiều sự "chung sống" ví dụ trong khi rất nhiều nước Phật giáo độc tôn thì Việt Nam lại Tam giáo đồng nguyên. Đó là một trong những cách nhận diện bản sắc văn hóa.
Đôi diều trao đổi mong chúng ta tiếp tục tìm hiểu để tiếp tục trao đổi và "ngộ" ra nhiều điều hơn.

[ngocthem]

Mời các bạn xem ý kiến của tôi tại đia chỉ:
viewtopic.php?f=46&t=92&p=17434#p17434

[nhimxu]

thay day txac suat chi em sach nay khong biet tren mang co sach nay khong may bac gui duing link di doc thi moi binh luan dc chu

[lienxo]

Theo em, để trả lời được câu hỏi này cần phải xác định Không gian-Chủ thể- Thời gian của nét đặc trưng văn hóa được nói tới. Chứ đặt câu hỏi này cho thấy Hiệu, thầy cũng không biết nói như thế nào luôn óh. Nên khi nói BSVH VN chung chung thì mình nói cái biểu tượng nào cũng thấy đúng cả